راجمستریئے سرا نۆکێن چمشانکے

راجمستریئے سرا نۆکێن چمشانکے

ائولی بهر

ناسر بلئیدئیی

سردانک

هما جهانی نزم که ایسّایی بیستمی کرنئے 80 و 90ئے دهکان گۆن دو مزن‌واک بزان پرشتگێن سۆوی‌اِت یونین و اَمریکهئے رهشۆنیا برجاه کنگ بوتگ‌اَت، گۆن سۆوی‌اِت یونینئے نزۆر بئیگا پُرشت. کامونیستی سیستمانی پرشگئے پجّیا نه تهنا سیاسی نزم که هما سرڈگاری سیمسر هم گۆن شکّ و گمانا دچار کپتنت که راجانی لۆٹ و واهگئے سرا گیشّێنگ نبوتگ‌اَتنت. سیاسی پڑا اے میان‌اُستمانی سیستمئے بدل بئیگئے پکّاێن شکلے و چنت- راجی ملکان راجی جێڑهانی گێش بئیگ اَت؛ و نون که چه اے سدیا کمّ و گێش دو دهک گوَستگ، میان‌رۆدراتک و اَپریکهئے گۆریچانی پرگنگا په دمُکراتیکێن بدلیانی آرگا اُستمانی زرمبشت گندگ بوتگ‌اَنت.

په دمُکراسی و وتمستریئے رسگا مردمانی رئواێن لۆٹ و واهگئے آسر پرگنگی جێڑه، نیابتی جنگ و تانسرپسندێن مهزبی رمانی اڈّ بئیگ بوتگ و اے جنگ و درنگان میان‌اُستمانی و آزارپُجّاریئے درۆشمے زرتگ.

و نون آزاتێن ملکانی نیاما گر و چیلّ و اشانی پئوجی جنگانی جاگها ستم آماچێن راج و بُنجاهی سرزۆرێن هکومتانی نیاما ته‌مُلکی جێڑه یا که مهزبی پِرکهانی هۆنێن جنگ گندگَ بنت. اے نبشتانکا هما تزادانی یک بهرێئے سرا چمشانکَ دئیێن که آیانی بُنزه مهزبی ستم و پرکاری بوتگ.

نام گپتگێن جنگ و جێڑه هما ملکان بوتگ‌اَنت که آیان نۆکێن راجی- سۆشل سیاست و شۆنداتے نبوتگ بزان انچێن شۆنداتے که سجّهێن هما راج که چه آیانی هۆر بئیگا اے ملک جۆڑ کنگ بوتگ‌اَنت بمنّنتی. اێران هم چنت-راجی ملکے که مان آییا سرکاری زۆراکی راجی ستمئے بنیاتا اِنت: بزان یکّێن جاگها واکئے مُچّ بئیگ و راجی دۆد و ربێدگئے یکدرۆشم کنگئے بها گئیر پارسێن راجانی راجی هکّ و اۆبالانی پادمال کنگ بوتگ. پارسئے کئوم‌پرستی اێرانی راجدۆستیئے پۆششا کار کنگا اِنت و آییئے بالادستی، اێرانئے بُنجاهی هکومتئے یکدرۆشمی شۆنداتانی پۆششا پدّرَ بیت، اشیا بلّ که اے راجدۆستیئے آسر راجی تپاکی نبوتگ، راجی پرک و درکئے مئیدانی پراهتر کرتگ و ملکئے سۆشل-راجی سیستمارا هم گۆن ناپاداریا دچاری پرّێنتگ. انچێن جاورێا سۆسائتیئے تها نزمئے برجاه کنگ اێوکا چه سرکارئے سرکُٹّ کنۆکێن مشینئے کار بندگا بیت و بسّ.

اگن اێرانئے هکومتی جۆڑشتا بچارێن، چه مزنێن مسلهان یکّے که باید اِنت آییئے سرا بهس کنگ ببیت ستم‌آماچێن گئیر پارسێن راجانی مسله اِنت و گۆن اشیا پێش آیگئے وڑ و پئیم ملکئے بانداتئے سیاسی شکل و سرڈگاری جاورا گیشّێنیت. بالادستێن راجئے سیاسی رمب هم اشیا منّنت که چه ملکئے بنیاتی ترێن اڑ و جنجالان یکّے اِش اِنت که اێرانئے گئیر پارسێن راجانی سرا گێشێن ستم بئیگا اِنت. اێرانئے سرزمینی یکّوییئے سرا بهسانی کساس و اشیئے بابتا نگرانی و تکانسُریان همک وهدا اے مسلهئے اهمیتا پێشَ دارنت، بله چه اێرانئے سیاسی رمب و گلان هچّ یکّێا تان اے وهدی راجی-سۆشل همک گیرێن پلاتفرمے پێش کرت نکرتگ که ته‌مُلکی جێڑهانی دێما داشت بکنت. اے ناتوانی باید اِنت هما هاسێن دیدانکئے تها شۆهاز کنگ ببیت که پارس راجئے سیاسی مردمانی سرا بالادست اِنت.

گێشترێن وهدان بالادستێن راجئے سیاسی رمب و مردمان راجی ستما، ستم‌‌آماچێن راجانی هاسێن اڑ و جنجالێئے هسابا چارنت و تان هما وهدا که مجبور مبنت ستم‌‌آماچێن راجانی راجمستریئے هکّا په جنگ و کُشت و هۆنئے دارگا نمنّنت. اے رمب هاکمێن سرکُٹّ کنۆکێن رجیمئے همگامیا کۆشست کنگا اَنت که ستم دیستگێن راجانی راجی زرمبشتان ائیبدار بکننت و گێشترێن وهدان گۆن سۆوی‌اِت یونینئے ناکامێن درورئے پێش کنگا وتی زدّیتا گۆن هاکمیتئے هر پئیمێن بهر کنگ و سیاسی و گزرانکی واکئے هر پئیمێن بهر کنگا درشان بکننت و گۆن اے کارا هما پارسێن بالادستی پسندێن بُنجاهی هکومتئے بارئوا وتی پله‌مرزیا جار بجننت که اێرانئے نندۆکێن آ دگه راجانی هلاپا کارَ کنت.

اے چیزّ پێش دارگا اِنت که گوستگێن سالانی بدلیان نه تهنا پارس راجئے ترکّی پسندێن سیاسی مردمانی زانت و سرپدیئے سرا کمکّے نکرتگ، چه آیان لهتێن چه وت‌ارادهیئے هکّئے اسل و وتی سیاسی جارانی تها چه اے اسلئے مَتره کنگا چکّ و پد بوتگ‌اَنت و هر پئیمێن واک و کدرتئے بهر کنگا وتواکیئے درۆشما ببیت یا پدرال یا کُنپدرالئے شکل و درۆشما په گئیر پارسێن راجانی جتایی و اێرانئے گڈّی ونڈ جنگا بُنگێجی گام هسابا آرگا اَنت. نه تهنا شاه‌ دۆست و آ دگه شۆونیستێن نشنالیستان که لهتێن چپّی لێکهئے سیاسی مردم و رمبان راجی پجّارئے سرا شۆونیستی- کوَهن پسندێن سیاستے زرتگ که پێسرا تان جتاییئے هدّ و ابێلا وت‌ارادهیئے هکّئے پلّه‌مرز اَتنت، سجّهێن اے رمب تان هما هدّ و ابێلا که گئیر پارسێن راجانی هکّ و اۆبالئے هبرَ بیت “انّوگێن هکومتی جۆڑشتئے” پلّه‌مرزانی بهرے اَنت.

آ په وتی سیاست و کار و کردئے تئوجیه کنگا هما نازرکێن پاداریا که انّون اێرانا برجاه اِنت، لچّنت. اشیئے بابتا که اێرانئے بُنجاهی سرکارا توانتگ گۆن لهتێن کارانی کنگا چۆ که مردمانی سرکُٹّ کنگا نازرکێن پاداریے مان اێرانا برجاه بکنت هچّ شکّے نێست، بله اشیئے مانا اے نه‌اِنت که نام گپتگێن پاداریا، اێرانئے سرڈگارا نندۆکێن راجانی اێمنێن همزندی کاهم کرتگ. سرکُٹّی و گُٹّگیریئے انچێن جاورێا راجی گر و چیلّ هما آسئے ڈئولا اَنت که پُرئے چێرا اِنت؛ و انّوگێن هکومتی جۆڑشتئے پله‌مرزَ شمۆشنت که سۆوی‌اِت یونینئے پرُشگ گۆن هما گر و دار بوتگێن پدرالیزما بندۆک نه‌اَت که چه برزا ائمال بئیگا اَت. دگه لهتێن چیزّانی بئیگ و آیانی یکجاه بئیگ اَت که سۆوی‌اِت یونینئے پرُشگ و آییئے جمهوریانی جتاییئے پڑش تئیار کرت. اشیئے گوَشگ الّمی اِنت که لهتێن جمهوری چۆ که تاجیکستان، کرگزستان و اُزبکستانا په جتاییا هُبّے نه‌اَت.

اێوکا سۆوی‌اِت یونین پدرالێن ملکے نه‌اَت. هندُستان، کانادا، بلجیک و سویزرلاند هم پدرال یا کنپدرالێن ملک اَنت که مان آیان تهر تهرێن دۆد و ربێدگ و زبان هست و اے چیزّا آ ملک نپرۆشتگ‌اَنت. هۆزباومَ گوَشیت: «وهدے سال 5-1884آ مان برتانیهئے بادشاهی ملکا هۆٹئے هکّئے دمُکراتیزه کنگا پارلیمنتئے گچێنکاری بوت  ایرلاندئے راجی گلا کُرسیانی گێشترێنی وتیگ کرت و اشیا په ایرلاندئے جمهوریئے جتاییا که مدام چه برتانیها جتا بئیگیَ لۆٹت، راه تچک و هموار کرت بله برتانیه یک ملکێئے هسابا برجاه منت، چێا که اشیئے آ دگه بهران چۆ که انگلستان، وئیلز، اسکاتلاند و گۆریچانی ایرلاندا منّت که انگت برتانیهئے تپاکێن بادشاهی و بُنجاهی سرکارئے هاکمیتا بماننت.” (6-85 : 1990 (Eric Hobsbawm.

پدرالیزم یا سیاسیێن بُنجاهی سیستما ابێد، دگه لهتێن تهر تهرێن کارتێپ (Factor) هست که جتایی پسندێن زرمبشتان پادَ کننت. مُهاسرێن دئورانا پدرالێن ملکان یا دیکتاتوری ملکان که آیان بُنجاهی سیستم هست، جتایی پسندێن زرمبشت پُرجۆشی و کم جۆشیئے تهر تهرێن درجهان بوتگ‌اَنت. ملکانی دیکتاتوری بئیگ، دمُکراتیک بئیگ یا آیانی بُنجاهی دیکتاتوریا ادا انچێن کردے نێست؛ دگه لهتێن تهر تهرێن کارتێپان چۆ که تاریکی مسلهان اے ملکانی سۆشل و سیاسی هدّ و سیمسرانی درۆشمێنگئے سرا و ملکانی هاکمانی کار و کردئے سرا اسر هست. بله دمُکراتیک و پدرالێن سۆسائتی الکاپترێن پڑے په اێمنێن همزندیئے برجاه کنگا و راجانی نیاما وت لۆٹتگێن تپاکیَ کاریت. بُنجاهی دیکتاتوری سیستم یا بُنجاهی دمکراتیکێن سیستم پمێشکا که راجانی هکّ و اۆبالانی بابتا پسّئوَ ندئینت راجی تزادئے پڑا تئیارَ کننت.

گۆن انچێن دیدانکێا، پارس راجئے آپوزیشنئے سجّهێن رمب و ٹۆلیان وتی جهدانی دێم گێشتر گۆن سۆشل ستمئے دور کنگا و دمُکراسیئے برجاه کنگا کرتگ. آیانی هئیال و باور اش انت که “مسترێن جێڑهانی” گیشّ و گیوار کنگا پد چۆ که انّوگێن رجیمئے شرّ کنگ یا پرۆشگ یا که سۆشل نابرابریانی دور کنگ و دمُکراتیکێن سیستمێئے برجاه کنگا، راجمستریئے تها سجّهێن رم و گروپانی بهر دئیگئے جێڑهئے بابتا گیشّ و گیوار کنگ ببیت. بله ستم‌آماچێن راجانی ترکی پسندێن سیاسی مردمان که آیانی هئیالئے ردا آیانی مئوجودێن سۆشل نگێگیانی مزنێن بهرێئے بُنزه تهر تهرێن گزرانکی کار و کردانی سرا شۆونیستی سیاست و شۆندات انت، بزان نابرابرێن وڑ و پئیما راجی هستی و مڈّیانی بهر کنگ، آ دگه سۆشل اڑ و جنجالانی گیشّێنگا باید اِنت ائولا “راجی ستم” دور کنگ ببیت. وهدے یک ملکێا نندۆکێن راج برابر مبنت دمُکراسی تهنکا نتوانت سهل و اێمنی و پاداری بیاریت. اشیئے زاهر و پدّرێن نمونه اێرانئے همساهگێن ملک تُرکیَه اِنت. اۆدا چُنت گلی سیستمے هاکم اِنت که کردانی راجی هکّ و اۆبالانَ نمنّیت؛ مهدودێن دمُکراسیے گۆن ترکی راجدۆستیئے رنگا که نه تهنا اشیئے بئیگئے آسر تُرکیَها سهل و اێمنی و پاداری نبوتگ، چه اشیئے بئیگا تُرکیهئے سۆسائتیئے دێمرئوی کُنٹ ترّتگ و ڈنّی سرمایه کاری کمّ بئیان بوتگ. چه آنگئو تُرکیهئے ملک گۆن وتی سیاسی، گزرانکی و سۆشل تاریکئے چارگا و کردانی جێڑهئے گیشّێنگا توانت گونڈێن وهدێئے تها چه گهترێن گزرانکی ردۆمے بهره‌مند ببیت و لیبرال- دمُکراتێن ملکانی سۆسائتیا هۆر بترّیت.

ستم‌آماچێن راجانی هکّ و اۆبالانی منّگ اگن مهتل کنگ ببیت گڑا اشیئے آسر شدّتێن جێڑهَ بنت و اے اێمنێن همزندیا ناممکنَ کنت و راجی تزادئے هدّ و ابێلا ودّان. دو مفهوم بزان پێژگامێن و کوَهن پسندێن راجدۆستیئے نیاما پرکئے اێر کنگ مارا کمکَّ کنت که نۆکێن راجی- سۆشل سیاستے بزورێن و لهتێن مسله و جێڑهان پدّر و سهرا بکنێن. کوهن پسندێن راجدۆستیئے اسلی نشانی آییئے راجی مزنشانی پسندی اِنت و آ راجا نسل، زبان، مهزب و یکّێن تاریکئے ردا مانا کنت و اگن چه اشان یکّے مان سۆسائتیێا همک گیر مبیت گڑا گۆن بێواگێن سیاستانی زورگ و دێما برگا کارَ کنت تانکه آ همک گیر ببیت. بله پێژگام و نۆکپسندێن راجدۆستی بازواه اِنت و اۆپارَ کنت، چه پرانسئے انکلابئے “جمهوریت و راجئے” لێکهان رنگی زرتگ و آییئے مکسد مدنی سۆسائتیێا سر بئیگ اِنت. انچێن مدنی سۆسائتیے که چه ربێدگی و راجی برابرهکوکێن جهمنندانی هۆریا اڈّ کنگَ بیت. نام گپتگێن سۆسائتیا اے هکّ منّگ بوتگ و اشانی مانزمانی کنگ بوتگ.

جهانی تجربها پێش داشتگ که هما ملک که آیانی مدنی سرکار گێشتر لیبرال- دمُکراتێن اسلانی سرا کاهم بوتگ‌اَنت، آیان توانتگ په وتی سۆشل، دۆد و ربێدگی و راجی اڑ و جنجالانی جمێا گیشّ و گیوارے بکننت. پێژگام و نۆکپسندێن راجدۆستی انسانئے آزاتێن اراده و آزاتێن سۆسائتیئے سرا اۆشتاتگ و وتن دۆزواهێن دورنماهێئے پلّه‌مرزیا کنت و مان یک پرگنگی سنّتێا راجانی آزاتێن تپاکیئے کۆپگ اِنت. گڑا وهدے زۆراکێن سیستم اێرانئے ستم‌آماچێن راجانی سرا گێشێن ستمَ کنت، گڑا سجّهێن ترکّی پسندێن جهدکارانی سرا اِنت که په پرکاریانی دور کنگا گامگێجان بزورنت. پمێشکا که بالادستێن راجئے بندۆکێن رمب و ٹۆلیان بازێن امکاناتانی سرا دزرسی هست آیانی کار و گۆن ستم‌آماچێن راجان آیانی پێش آیگ و سلوکئے وڑ و پئیما دو سری اهمیتے هست: چێا که بالادستێن راجئے تها جۆڑ بوتگێن رم و کارگل سئوب بوتگ‌اَنت که راجی تزاد اڈّ ببنت.

چه جتاییا نه کرد و نه بلۆچئے پئیمێن راج سیتّ و پائدگے برنت و نه مئے پرگنگ. اے پکّاێن هبرے که کردانی جتایی سئوبَ بیت که  پرگنگئے چار ملکا بزان اێران، ترکیه، سوریه و اراکا سیمسرانی سرا بُنیاتی بدلی بیئیت. دمُکرات و لیبرالێن سیاسی دۆدێئے نبئیگئے هاترا اے سیمسرانی بدلیئے آسر سجّهێن پرگنگا راج و سرکارانی نیاما ته‌ملکی جنگ و چۆپ اِنت. اێرانئے ستم‌آماچێن راجانی ترکی پسندێن رم و جُهدکارانی گێشترێن بهرَ زاننت که اے هترناکێن سناریوے، پمێشکا آیانی لۆٹ و واهگ راجانی تپاکی و سیاسی هاکمیتا راجانی هم‌کئیلێن بهر زورگ اِنت تانکه آزات و دمُکراتیکێن ملکێا راجی، دۆد و ربێدگی و سۆشل سیت و نپ برسنت.

اێرانئے هدّ و ابێلا هما وهدا اے شرّێن نیّت و نۆک پسندێن واهگئے برورد گندگَ بیت که نۆک پسندێن راجی- سۆشل سیاستێئے ردا یا اشیئے ڈئولێنێئے ردا بالادستێن راجئے ترکّی پسندێن سیاسی مردم اشیا هئو بکننت و شائستهێن پسّئوے بدئینت.

نۆکێن راجی- سۆشل سیاستئے مانا اش انت که: پێژگام و نۆکپسندێن رم هاس هما که پارس راجئیگ اَنت پێش چه اشیا که هکومتی واک و کدرتا سر ببنت وتی مبارزاتی پلاتفرما، هاس اێرانئے سجّهێن راجانی وت‌ارادهیئے هکّا و راجمستریا نۆکێن و برابری پسندێن وڑێئے ردا و بنیاتی اسلێئے هسابا بمننّت تانکه چه زۆراکێن هکومتئے پرشگا رند په اشیا که اێرانا نندۆکێن راج گۆن یکدگرا بٹهنت و آیانی نیاما اێمنێن همزندیے برجاه کنگ ببیت، کمک‌‌ کرت بکننت.

گۆن ستم‌آماچێن راجانی هکّ و اۆبالان بالادستێن راجئے پێش آیگئے وڑ و پئیم اێرانئے بانداتا گیشّێنتَ کنت: چێا که هر پئیمێن اێمنێن  همزندی چه دوێن نێمگئے رزامندی و ٹهگا بوتَ کنت.

په نۆکێن راجی- سۆشل سیاستێئے زورگا لازم اِنت که مسله پراه‌ترێن پهناتێا و گۆن تاریکی بدلیانی زانگ و پرگنگئے جهانی جاورهال و ملکئے جاورئے سرپد بئیگا چارگ ببنت. په انچێن سیاستێئے سرجم کنگا که سجّهێن سیت برۆکێن رم و گروپ بمنّنتی لازم اِنت که سرپدێن و ترکّی پسندێن جهدکارانی نیاما رئواداری و سیستماتیکێن تْرانے ببیت. دێم په انچێن پگری بدل و بانداتێا، و گۆن پچێن و بێپلّئوێن دیدانکێا اے نبشتانک راجمستریئے بُنگّپئے سرا رێس و پرّێسَ کنت.

اے نبشتانکئے ائولی بهرا تاریکی هسابا وت‌ارادهیئے هکّئے سرا و چه پرانسئے آشۆپا رند جهانی تهر تهرێن سیاسی سیستمانی تها هاس جهانی نۆکێن سیستمئے تها سرکار یا راجئے مستریئے بابتا هبر کنگَ بیت. دومی بهرا راجی پجّارئے سرا، و پهلئوی و اسلامی جمهوریئے هکومتئے تاریکئے سرجمێن دئورانا، چه راجی پجّارا اڈّ بوتگێن تسویرئے سرا رێس پرّێس کنگَ بیت. سئیمی بهرا بلۆچستانئے تها آپوزیشن و مئوجودێن سیاسی رمب و ٹۆلیانی جاورهالئے سرا رێس پرّێس کنگَ بیت. چارمی بهرا جهانئے تها تهر تهرێن پدرالێن رئوش و سیستم دێم په دێم کنگَ بنت، اێرانا راجانی نیاما سیاسی واکئے بهر کنگئے امکانئے سرا رێس و پرّێس کنگَ بیت، انچش هم برابری و سیاسی واکئے بهر کنگئے ردا و راجی- پدرالێن دو پهناتی هاکمیتئے ردا یک تپاکیێئے جۆڑێنگئے امکانئے سرا رێسّ و پرّێس کنگَ بیت و گڈّسرا انچێن پلاتفرمے پێشنهادَ بیت که اێرانا سجّهێن نندۆکێن راجانی راجمستریا پوره و سرجم کرت بکنت.

گۆن اێرانئے راجانی سیاسی و گزرانکی مشترکێن نپ و سیتّانی چارگا، نه تهنا انچێن تپاکیے بوتَ کنت، چه دَهان سال راجی ستم و گزرانکی گواجنانی ناهمسنگێن بهر کنگا رند اے اێرانئے راجانی نیاما اێمنێن همزندیئے اێوکێن راه اِنت. اے تپاکی اێرانئے راج و هما همساهگێن راجانی نیاما که گۆن آیان مشترکێن نپ و سیتّش هست مسترێن تپاکیێئے بندات بوتَ کنت.

1. جتاێن تاریکی دئورهان وت‌ارادهیئے هکّ

1:1- سردانک

میان‌اُستمانی رئوابتا راجانی وت‌ارادهیئے هکّ دو پرنسیپئے رندگیر اِنت؛ ائولی سرکاری وتمستریئے هکّ هما ملکا که سرکارا نزامی- سیاسی واک و اهتیار هست. آ دگه راجمستریئے هکّ اِنت که راجی و دۆد و ربێدگی سیادیئے ردا وتواکیئے لۆٹۆک اِنت. اے دوێن اسلانی ٹهێنگ گۆن یکدومیا گران اِنت و جتاێن جاوران میان‌اُستمانی سیاستئے تها چه اشان یکّے  بالادستَ بیت. سرکاری وتمستری سرزمینی یکّوییئے سرا زۆرَ دنت؛ ته گڑا هما ملک که کسترێن راجانی سرا راجی ستمَ کننت، آ، راجانی وت‌ارادهیئے هکّا انچێن کارتێپے زاننت  و گوَشنت که اشیئے آسر ناپاداری اِنت. لسّ جاور ببیت یا نگێگێن، هر جاورێا انچێن سرکار مرز و سیمسرانی بدلیئے هلاپ اَنت یا دگه انچێن کار که آیانی هئیالا اشانی آسر سیمسرانی بدلی اِنت. په نمونه و درور مهمد رزا شاه پهلئویئے وهدا رۆدراتکی بلۆچستانئے وتواکیئے هلاپا اێرانئے سرکارئے اۆشتگ. و گوَستگێن سالان اێران و اراکئے سرکارئے همکاریا نام گپتَ کنێن که په کردستانئے اگلیمئے آزاتیئے دێمئے دارگا بوتگ و اشان چه کردی گلانی تۆکی ناتپاکیان بزان چه کردستانئے دمُکرات گل و کردستانئے میهنی اتّهاد گلئے ناتپاکیان په اے مکسدا پائدگ زرتگ.

راجمستریئے هکّ، یک راجێئے وت‌ارادهیئے هکّئے سرا و آییئے راجی هکّانی سرجم بئیگئے سرا زۆرَ دنت انچێن وڑ و ڈئولێا که آ راجئے راجی نپ و سیّت آییا برسنت. راجمستریئے زرمبشتانی جهد انچێن لێکهێئے بنیاتا بوتگ‌اَنت.

جهانی جاورهال مدام بدل بئیگا اِنت. اے بدلی سدلیان هاس سرکار و ستم‌آماچێن راجانی رئوابتئے سرا و چه هاکمێن سرکار یا نارزاێن راجان میان‌اُستمانی  همایتئے سرا اسر هست. وهدے میان‌اُستمانی جاورهال راجمستریئے هلاپا سرکاری هاکمیتا رئواییَ بکشیت، میان‌اُستمانی سۆسائتی و آییئے بندۆکێن گل ستم‌آماچێن راجانی راجی جهدانی هلاپا بُنجاهی سرکارئے رئوایی و هاکمیتئے پُشتَ بنت. بله وهدے میان‌اُستمانی جاورهال ستم‌آماچێن راجانی راجمستری و بُنجاهی سرکارئے برهکّیئے نیاما راجانی وتمستریا ترجیه بدنت میان‌اُستمانی سۆسائتی و آییئے بندۆکێن گل سرکُٹ کنۆکێن سرکارانی هلاپا راجانی وت‌ارادهیئے هکّئے پُشتَ بنت.

وهدے اے اسل گێشتر گۆن شکّ و گمانا دچارَ کپنت که میان‌اُستمانی جاورهال نگێگیئے آماچ ببیت. په نمونه و درور ائولی و دومی جهانی جنگئے گُڈّی سالان مئوجودێن نزم نگێگیئے سئوبساز زانگ بوت و میان‌اُستمانی سۆسائتیا په آییئے بدلێنگا لانچت. ته گڑا هاکمیتئے هکّ بدل بئیۆکێن چیزے و دگه هر سۆشل پدّرائشتێئے پئیما آییئے برهکّی گۆن میان‌اُستمانی سیاست و پێش آیگان بدل بوتَ کنت و اشیئے سرا شئور هم بدل بوتَ کننت.

گێشترێن هما پێشامد که گوَستگێن چُنت کرنا میان‌اُستمانی سۆسائتیئے مئیارش بدل کرتگ‌اَنت، یورپا بوتگ‌اَنت. انچش هم سۆشل- نۆکێن و مادرنێن لێکهانی بُنزه رۆکپتی سۆسائتی بوتگ‌اَنت. ته گڑا وهدے جهانی پڑا هم گۆن راجی هکّ و اۆبالانی جێڑها پێش آیگَ بیت رۆکپتی ملکانی مئیار جهان سئیمئے ملکانی نۆکپسندێن جهدکارانی  لێکهی هستی اِنت. په اشیئے پکّا کنگا لهتێن تاریکی نمونهانی نێمگا اشاره کنگَ بیت که چۆنکا گۆن سرکار یا راجئے هاکمیتئے جێڑها پێش آیگ بوتگ و انچش هم یورپا هاس سارت جنگا رند گۆن وت‌ارادهیئے هکّا.

 

1:1:2- پرانسئے آشۆپا رند، سرکار و راجئے مفهوم

هاکمیتئے هکّئے مفهومئے سرا ائولی بدلی پرانسئے آشۆپا رند بوت؛ اے سئوب بوت که هاکمیتئے هکّ نۆکێن ماناێئے واهند ببیت: هاکمیتئے هکّئے بُنزه سرجما راج اِنت و هچّ نپرے یا ٹۆلیے نتوانت بے راجئے منّگا چه منسب یا امتیازێا بهرمند ببیت. (kedourei 1995 P:14 همے نبشتانکئے نبشته‌کارا رجانک کرتگ) چه اشیا پێسر هاکمیتئے هکّ و رئوایی شهزادگانی و آیانی سیاد و وارسانیگ اَت. پرانسئے پئوج گۆن ناپل‌اۆن بُناپارتئے سرۆکیا 1815آ بگر تان 1972آ، په پرانسئے چێرجتێن سرڈگارانی ودّێنگا جنگا گلاێش اَت. چه جنگا پێسر و جنگئے درگتا پرانسئے آشۆپئے اهمێن مفهوم بزان نشنالیزم و جمهوریت سرجمێن یورپا همک گیر بوتنت و نۆکێن جاورهالا یورپئے گێشترێن بادشاهی سرکارانی مانگ هترا دئور داتنت.

گۆن پرانسئے پرۆش ورگا مان 1814 و 1815ئے سالان، نۆکێن میان‌اُستمانی نزمے جنگئے سردستێن واکانی دستا جۆڑ کنگ و اشیئے کاربُرّی کنگ بوت. نۆکێن نزما مان سجّهێن یورپا بادشاهی هاندانانی هکومت کنگئے ادّیا چه هما راجانی هکّان که چه آیانی چێردستیا آزات کنگ بوتگ‌اَتنت دێماتر بوت و رئوا زانگ بوت.

راجئے دێما سرکارئے اے برهکّی 1814 و 1915ئے سهلئے منّشتان پوره آتکگ. بله 1840ئے دهکا که سجّهێن یورپا زۆراکێن سرکارانی هلاپا نشنال-لیبرالێن زرمبشتانی آشوپئے دهک اَت، اے دهکا په راجی هکّ و اۆبالانی مۆکگا جهد گۆن لیبرالێن مردمانی رهشۆنیا پدا بندات بوتنت. بله پُرواکێن رهشۆنیێئے نبئیگ و جنگ و دیپلماسیئے بوتنی سیاستئے نبئیگئے سئوبا ابتکارِ امل چه چپّێن ٹۆلیگ بزان لیبرالانی دستا در آتک و راستێن ٹۆلیگئے بزان کهنگ پسندانی دستا کپت. آیان هما کار سرجم کرت که لیبرالێن زرمبشتان بنگێج کرتگ‌اَت، بزان هما راجانی یکجاه کنگ که سیاسی هسابا جتا جتاێن هکومتانی چێردست اَتنت. اشیئے آسر لهتێن ملکانی هۆر بئیگ اَت چۆ که جرمنی و ایتالیائے. بله اشیئے مکسد اے نه‌اَت که انچێن وزیتے جۆڑ ببیت که سۆسائتیئے سجّهێن تبکهانی نپ و سیت مان لیبرال- دمُکراتێن نزامێا پوره کنگ ببیت. اشیئے مکسد اِش اَت که کهنگ پسند و مزن شانی پسندێن بورژوازیئے نپ پوره کنگ ببنت، بزان انچێن بورژوازیێئے نپ و سیت که راجی گزرانکئے دێمرئوی و رئونکارا گێشترێن سرڈگار و کالونیانی کبزهئے تها که آییئے نزّیکّ و دورا اَتنت، دیستی. اے ائولی آزات بوتگێن هما ملکانی شمارا اَتنت که سابتش کرت: لیبرال- دمُکراتێن نزامێئے نبئیگا آزاتی گۆن مزنێن اڑ و جنجالان دچارَ کپیت.

1:1:3 ائولی جهانی جنگ و اشیئے نتیجه

هما نگێگی که ائولی جهانی جنگئے سئوبا یورپئے میان‌اُستمانی سیاستا جۆڑ بوتگ‌اَت، آ گۆن ویلسنئے دزمانگێجیا که آ وهدی امریکهئے رئییس جمهور اَت راجانی وت‌ارادهی و آزاتێن ملکانی اڈّ بئیگئے هکّئے سرجم بئیگئے سرا هلاس کنگ بوت.

چه ویلسنئے چاردهێن اسلان چار اسل که راجانی هکّ و اۆبالانی بابتا اَتنت چه ائولی جهانی جنگئے سردست بئیۆکانی نێمگا منّگ بوتنت. اے چار اسل په راجی هکومتئے اڈّ کنگا هر راجێئے هکّئے پُشت اَتنت. راجانی وت‌ارادهیئے هکّ چه روسئے نۆکێن رهشۆنانی نێمگا که اکتۆبرئے آشۆپا سرکاری واکش رستگ‌اَت، یک اسلێئے هسابا منّگ بوت.

اشیا میان‌اُستمانی پڑا نام گپتگێن اسلئے منّگئے راه تچک کرت و راجئے جهگیری چه سرکاری هاکمیتئے رئواییئے شرتان یکّے هساب آرگ بوت- سرکاری سیاسی سیمسر باید اِنت ڈئولے بدل بوتێننت که سرکاران شرترێن وڑێا وتی راجئے جهگیری کرت بکرتێن- اشیا په اسلابئے راجانی آزاتێن هۆری و یوگُسلاویئے ملکئے اڈّ بئیگا پڑ تئیار کرت.

رُمانیهئے بهرے که اَستریایا هۆر کنگ بوتگ‌اَت، رُمانیها پر ترّێنگ بوت، مجارستان آزات بوت، چک و اسلواکئے راجان نۆکێن ملک چکۆسلئواکی اڈّّ کرت و بالتیکئے هر سئے ملک آزات بوتنت. انچش ایتالیایی زبانێن دمگ گۆن ایتالیایا هۆر بوتنت. بله جرمنی و ترکیه که جنگا پرۆشش وارتگ‌اَت، آیانی کالونی آزات نبوتنت چێا که ترس همش اَت که آیانی آزاتیا انگلستان و پرانسئے کالونیانی مردمانی لۆٹ و واهگانی سرا اسر ببیت. ادان اَت که “میان‌اُستمانی سۆسائتیا” اے کالونیانی سرپرستی انگلستان و پرانسا دات و چێردستێن راج چه وتی راجمستریئے هکّا سایکس پیکۆ، گلد اسمیت و دوراند لئینئے منّشتانی ردا زبهر کنگ بوتنت و چه اشیا بازێن اڑ و جنجالے رۆنندی آسیا و رۆدراتکی زرباری آسیایا تان انگت گندگَ بیت.

1:1:4 دومی جهانی جنگ و اشیئے نتیجه

گۆن هیتلرئے رهشۆنیا جرمنیئے جنگی و گزرانکی واک چه آییئے پرۆشا مان ائولی جهانی جنگا رند پدا برجاه کنگ بوت. جرمنیئے سرڈگاری سیمسرانی هدّ و ابێل په هیتلرئے نسل پرستێن مزن‌شانی پسندیا کسان اَت، ته گڑا آییا په وتی بادشاهتئے ودّێنگا آستریا، چکۆلسلئواکی و پۆلاند گپت- پۆلاندئے گرگ سئوب بوت که دومی جهانی جنگ بنگێج ببیت. جنگئے هلاس بئیگا رند لهتێن کارتێپ (Factor) سئوب بوتنت که “راجانی سۆسائتیئے جارا” راجانی وت‌ارادهیئے هکّ، تپاکێن راجانی گلئے جارا مردمانی وت‌ارادهیئے تها بدل کنگ ببیت.

1. اے رندی وت‌ارادهیئے هکّئے هبر گێشتر ڈنّ یورُپێن هما راجانی بابتا بوت که کالونیان نندۆک اَتنت.
2. بلّ ترے سۆوی‌اِت یونینئے کامونیست گلا وت‌ارادهیئے هکّ، وتی بنیاتی اسولانی یکّ اسلێئے هسابا داشتگ‌اَت، بله گئیر روسێن راجانی بابتا آییئے سیاست بدل بوتگ‌‌اَت- سۆوی‌اِت یونینئے رهشۆنانی لۆٹ اش ات که ملکئے سیسمرانی هدّ و ابێلا ودّێننت و گپگازئے بالتیک پرگنگئے ملکان و بنجاهی آسیایا هۆر بترّێننت.
3. امریکها که دومی جهانی جنگا رند سر چست کرت و دو مزن‌واکێن ملکانی شمارا آتک، پمێشکا که آ، کامونیزمئے ودّگئے دێما بداریت و انچش هم وتی نپ و سیتّا بپهازیت، آییارا چه راجانی آزاتی و آیانی راجمستریئے هکّئے پلّگا گێشتر گۆن سرکاران همکاری و نزّیکّیئے زلورت اَت.
4. جرمنیئے راجئے نامئے سرا هیتلرئے زۆراک پسندی سئوب بوتگ‌اَت که هر پئیمێن نشنالیزمئے هلاپا پسّئو شرّ مبنت.

جهانی بدل بوتگێن جاور سئوب بوت که جهانی واک په وتی نپ و سیتّانی پهازگا، تپاکێن راجانی گلئے جارا اے دانکئے سرا زۆر بدئینت که تپاکێن راجانی گلئے ائولی مکسد اش اِنت که جهانی سهل و اێمنیا برجاه بداریت. بچار:( United Nations 1974 P: 3، رجانکار: همے نبشتانکئے نبشته‌کار). اے زۆر دئیگئے مکسد همے بوتگ که یک ملکێئے سرا دگه ملکێئے ناهکّێن اُرشئے دێم دارگ ببیت و انچش هم ملکانی هدّ و ابێل و سیمسرانی بدلێنگئے دێم دارگ ببیت، ملکانی تها گۆن تۆکی مئوجودێن زرابان ببیت یا چه ڈنّی ملکانی زرابانی راها.

جهانی جاورهالئے بدلی که تپاکێن راجانی گلئے جارا وتارا پێش داشتگ‌اَتی، زلم‌آماچێن راج و راجی آزاتی پسندێن زرمبشتانی هلاپا اَت: سۆوی‌اِت یونینا مۆکلّ دئیگ بوت که جنگا رند ودّان ببیت؛ جنگا رند جرمنی دو ملک بوت؛ اے کار رندترا کۆریَه و یمنا هم بوت. انچش هم چکۆسلئوکی و رُمانیهئے سیمسرانی هدّ و ابێلئے بدلی په اے ملکان زلر و تاوانے بوت.

سرکاری هاکمیتئے دێماتر کنگا یورپی ملکانی کالونیانی آزاتیئے سرا هم هرابێن اسرے بوت: کالونی راجی هدّ و ابێلئے ردا آزات نبوتنت، آ کالونی‌ال کاریئے وتگڑێن سیمسرانی بنیاتا آزات بوتنت: بزان هما پُرشت و پرۆشانی ردا که کالونی‌ال کارێن ملکان په وتی چێرجتێن سرڈگارانی اداره کنگا کرتگ‌اَت. اے بێواگ و کالونی‌ال کارێن سیمسرانی گیشّێنگان تهر تهرێن راجانی نیاما هاس رۆدراتکی زرباری آسیا و رۆنندی آسیایا وتی هرابێن اسر پدّر کرتگ و اشیئے آسر مردمانی نسل کۆشی و چه پرگنگئے سرکارانی مزن‌شانی پسندیئے راها راجی بازواهیئے نمنّگ اَت- اے نامناسێن جاور سئوب بوتگ که مهزبی تانسرپسندی هم ودّان ببیت.

1:1:5 سارت جنگا رند هاکمیتئے هکّ

بلّ ترے رۆدراتکی بلاک و رۆنندی بلاک لێکهانی سرا و ملکانی اداره کنگئے راه و رهبندانی سرا نٹهتنت بله باز کمّ چُشَ بوت که مان جهانا آزاتی پسندێن زرمبشتانی مدتکار ببنت. اے دئورانا راجی هکّ و اۆبال چه سیاسی شئور بُرّۆکانی پگر و هئیالا ڈنّ اَت. سارت جنگ لێکهی و گزرانکی جنگے اَت و اشیارا گۆن هاکمیتئے هکّا یا گۆن سرکار یا راجئے رئواییا نزّیکیے نه‌اَت- “تۆکی امپریالیزم” سیاسی بلاکئے جندئے تها منّگَ بوت.

وهدے یک ملکێئے سیاسی- اداری سیمسرانی هدّ و ابێلا یک راجے آ دگه راجانی سرا بالادست ببیت، گێشترێن زانتکار اشیا تۆکی امپریالیزمَ گوَشنت. سارت جنگئے سجّهێن رۆچان اے ملکانی تۆکی اموراتئے سرا هچّ پئیمێن اِتراز یا دزمانگێجیے نبوت تنتنا اگن اے ملکانی تها نسل کۆشی ببوتێن. اتۆپیه و اندۆنێشیه انچێن پێش آیگێئے نامکپتێن مسال اَنت.

هر چنت گۆن سارت جنگئے هلاس بئیگا نۆکێن جارے نبیسگ نبوت هما پئیما که پێسریگێن جنگانی تها سردست بئیگئے آسر چۆ که ناپل‌اۆنئے جنگ یا ائولی و دومی جهانی جنگئے تها نبوت، بله انچێن نشانی پدّر بوتنت که جهانی سۆسائتیئے سیاستئے تها بدلی آتکگ. اے بدلی گوستگێن وهدانی پئیما نه‌اَت که جهانی سۆسائتی هاسێن سیاستێئے رندگیر اَت. اے بدلیا وتارا دو شکل و درۆشما پدّر کرتگ

1. وهدے بالتیکئے ملکان وتی آزاتی اێلان کرت، دمانا میان‌اُستمانی سۆسائتیا آیانی آزاتی منّت. آ هاسێن وهدا میان‌اُستمانی سۆسائتیا گۆن وتی اے کارا پێش داشت که راجانی وت‌ارادهیئے پُشت و مدتکار اِنت.
2. میان‌اُستمانی سۆسائتیا، چه روسا چچنئے آزات بئیگئے جار و اێلان نمنّت و اشیئے آسر روسا گس جنگی بوت. گۆن اے کارا میان‌اُستمانی سۆسائتیا پێش داشت که گۆن راجانی جێڑها آییئے پێش آیگ یک پراگماتیزمێئے ردا اِنت و بنیاتی اسلێئے ردا نه‌اِنت. انّوگێن جهانی جاورا بوتَ نکنت که میان‌اُستمانی سۆسائتیئے سیاستئے بارئوا پێشبینی بکنئے. میان‌اُستمانی سۆسائتی وتی نپ و سیتّا چاریت و اشیئے ردا یک سیاسی لۆٹێئے پلّه‌مرزیا کنت یا که آییا دست پُشتَ جنت. اگن انّوگێن سیمسر سئوب ببنت که بێنزمی جۆڑ ببیت، میان‌اُستمانی سۆسائتی راجانی وت‌ارادهی و آزاتێن ملکانی برجاه کنگئے پلّه‌مرزیا کنت، بلکه اگن سیمسرانی تها بدلی سئوب ببیت که بێنزمی جۆڑ ببیت گڑا آ بُنجاهی سرکارئے هاکمیتئے هکّ و سرزمینی یکّوییئے پلّه‌مرزیا کنت.

هبر اِش اِنت که انّون راجمستری و وت‌ارادهیئے هکّ پرگنگی و میان‌اُستمانی سیاستئے امل و پسّئوانی تها اهمّێن کارتێپانی شمارا هساب آرگَ بنت. اشیا وتی اهمیت تهر تهرێن شکل و درۆشمان پێش داشتگ:

1. سارت جنگئے هلاس بئیگا رند گێشترێن وهدان سیمسرانی تها بدلی مسبت چارگ بوت که پێسرا په جهانی سهل و پاداریا هترێئے هسابا چارگَ بوت،. په نمونه و درور سۆوی‌اِت یونینئے جمهوریانی جتایی و یوگسلاویئے پرُشگ چه میان‌اُستمانی سۆسائتیئے نێمگا منّگ بوت.
2. تپاکێن راجانی گلا پمێشکا که یوگسلاویا زلم‌‌آماچێن راجێا مدت بکنت، دزمانگێجی کرت. هر چنت پێسرا مئوجودێن زلمی تۆکی جێڑهێئے هسابا چارتی.
3. سال 1995آ، نایجێریها کئومی اکلّیتانی 9 جهدکارئے پاهۆ دئیگ سئوب بوت که نایجێریه چه همسیتّێن ملکانی مُچّیا در کنگ ببیت. چه پاهۆ داتگێن مردمان یکّے کێن سراوێوا (Ken Saro-Wiwa) اَت. آ چه اۆگونی مردمانی هکّ و اۆبالانی جهدکاران یکّے اَت و انچش هم بێجهگیرێن راج و مردمانی گل بزان یو ان پی اۆئے بۆردئے باسکے اَت.
4. سال 1996آ، ائولی بر اَت که نۆبلئے سهلئے داد رۆدراتکی تئیمورئے راجی هکّ و اۆبالانی دو جهدکارا دئیگ بوت.
5. سال 1999آ، پمێشکا که کۆزُاۆئے مردمانی گێشترێن نسل کۆشیئے دێم دارگ ببیت، گۆریچانی اتلانتیکئے پئیمان بزان ناتۆا البانیهئے مردمانی دێمپانی کرت و گۆن سربستانا جنگا لگّت.
6. چه بهسئے رجیمئے چلگا رند اِراکئے کردان گۆن کردستانئے اگلیمئے جۆڑێنگا وتی وتمستریئے بهرے مۆکت. کردستانئے اگلیمئے سرکار و گل انّون مهزبی تانسرپسندیئے جنگا شیهه ببیت یا سنیێن مهزبی تانسرپسندی، میان‌اُستمانی سۆسائتیئے همپتّ هساب آرگَ بنت.
7. سوریَهئے کُردان، آ ملکئے آ دگه مردمانی همکۆپگیا اسدئے هاندانئے زۆراکیئے هلاپا پاد آتکنت. اسدئے رجیم سوریهئے مردمانی رئواێن لۆٹ و واهگانی پسّئو ندات و گۆن اێرانئے سرکارئے همکاریا سوریهئے مردمی زرمبشت پورهێن گس جنگیێئے تها بدل کرت. اے نیاما کردان گۆن کمدرورێن پداکاری و رد و بندێا توانت دائش پئیمێن مهزبی رمب و پرگنگئے سرکارانی اُرشانی دێما وتی هند و دمگئے دێمپانیا بکننت.

په اسدئے رجیمئے چلێنگ و دائشئے سرکُٹّ کنگا سوریَهئے کرد هم انّون میان‌اُستمانی سۆسائتیئے همپتّانی بهرے اَنت. بلّ ترے پرگنگئے لهتێن سرکار نمنّگا اَنت بله میان‌اُستمانی سۆسائتی انگت سوریَهئے دمُکراتیک کرد جهدکاران که مان یک هۆربندێا گۆن سوریهئے دمُکراتیک و سکولارێن جهدکاران یکجاه اَنت جنگی و مانوی مدت کنگا اِنت.

8. یوگُسلاویئے پرشگا رند، سجّهێن راجی و سرڈگاری یونیت آزات بوتنت و دنیائے سجّهێن ملکان آیانی آزاتی منّت بلّ ترے پدرالی سرکار و سربیائے یکّێن سرکار که یوگسلاویا بالادستێن بهر اَت اشیئے هلاپ اَتنت. بله کۆزُاۆئے آزاتی که سربستانئے راجی- سرڈگاری یونیتا وتواکێن بهرے اَت و آییئے گێشترێنی البانیایی اَتنت، چه جهانی سۆسائتیئے نێمگا منّگ نبوت.

کۆزُاۆئے آجویی پسندێن پئوج و سربیا و مۆنتنیگرۆئے پئوجئے جنگێا رند اَت که ناتۆا اے جنگا دزمانگێجی کرت و کۆزُاۆئے آجویی پسندێن پئوجارا بالی هسابا کمکّی کرت. اشیئے سئوبا جنگ هلاس بوت و کۆزُاۆا وتی آجوییئے اێلان کرت. هرچنت امریکه و گێشترێن یورپی تاکتورێن ملکان کۆزُاۆئے آجویی منّتگ، بله سربیائے نمنّگ و اے بابتا چه سربیایا روسئے پلّه‌مرزی سئوب بوتگ که تان اے وهدی کۆزُاۆ تپاکێن راجانی گلئے باسکے مبیت. کۆزُاۆئے اُستمانا هم یک رفراندمێا که په آجوییا سپتمبر 1991آ، بوت گۆن گێشترێن هۆٹان بزان هۆٹانی 99 درسدا آجویی لۆٹت.

9. تپاکێن بادشاهی برتانیهئے کهنگ پسندێن سرکارا 15 اکتبر 2012آ گۆن اسکاتلاندئے راجی گلا اهدنامگے دزنام جت و چه اشیا رفراندمے بئیگی بوت که اسکاتلاند یا تپاکێن بادشاهی برتانیها بمانیت یا چه آییا وتا بگیشّێنیت. اے رفراندُم 18 سپتمبر 2014آ بوت. اسکاتلاندئے اُستمانئے شئور همے بوت که تپاکێن بادشاهی برتانیها بمانیت.

بلّ ترے اسپانیا رفراندمئے هلاپ اَت بله کاتالانئے جتایی پسندێن گلا که کاتالانا هکومت کنگا اَت په جتاییا مان 1 اکتبر 2017آ رفراندمے برجم داشت و گێشترێنیا په جتاییا هۆٹ دات. مادریدا اسپانیائے بُنجاهی سرکارا جتاییئے هۆٹ نمنّت و تان انگتا کاتالان چه اسپانیایا نگیشّتگ. لهتێن جتایی پسندێن رهشۆن بندیجاها بند اَنت.

25 سپتمبر 2017آ، کردستانئے اگلیما پمێشکا که چه اراکا بگیشّیت رفراندمے برجم داشت که گیشترێنیا جتایی لۆٹت. اراکئے بُنجاهی سرکار و پرگنگئے ملکانی هاس اێرانئے نمنّگئے سئوبا اراکئے سرکارا گۆن اێرانئے همکاریا کرکوکئے دمگ که اۆدا ٹێل درَ کئیت چه کرد پێشمرگانی دستا هلاس کرت و کردستانئے اگلیمئے جتاییئے دێم داشت.

هر چنت تپاکێن راجانی گلا وت‌ارادهیئے هکّ وتی جتا جتاێن جار و منشورانی تها آورتگ، بله په اشیا تان انگتا کاربُرّیئے مکانیزمے نٹهێنتگی. پمێشکا که مرۆچیگێن دنیایا وت‌ارادهیئے هکّ مناسبێن وڑێا مانا کنگ نبوتگ و کاربُرّیئے مکانیزمے په اشیا پێش کنگ نبوتگ، املئے مئیدانا گندێن که وت‌ارادهیئے هکّ پرگنگئے ملکانی تها و میان‌اُستمانی سۆسائتیئے تها گۆن راجی و سۆشل رمانی تۆکی رپتار و اشانی رابتهان بندۆک اِنت.

 

1:1:6 سارت جنگا رند سرکارئے رئواییئے شرت

هر جهانی نگێگێا هما جاورئے ردا که آییئے ادّ بئیگئے سئوب بوتگ و هما مردمانی بئیگئے ردا که آییئے تها بهرش زرتگ راجمستریئے بابتا نۆکێن سیاست و شۆنداتے بیت. تان سارت جنگئے گڈسرا اے سیاست چه پێشا گندگَ بوت، بله انچش که پێسرا گوَشگ بوت جهانئے انّوگێن هاکمێن نزاما گۆن راجی وتستریئے جێڑها میان‌اُستمانی سۆسائتیئے پێش آیگ یکّێن پئیما نه‌اِنت. هما پئیما که گۆن لهتێن کێسان پێش آیگا چۆ که کۆزُاۆئے کێسا باسکێن ملکانی همتئوار نه‌اَنت.

میان‌اُستمانی پڑا یکّێن سیاستئے نبئیگ سئوب بوت که لهتێن ملکانی نیاما ناتپاکی ببیت و اے کشورێئے هسابا کۆزاۆئے منّگ یا نمنّگئے سرا بوت که 18 پروری 2008آ، وتی آجویی‌ای اێلان کرتگ‌اَت. لهتێن ملکا چۆ که امریکه، پرانس و انگلستانا دمانا کۆزُاۆئے آجوییئے همایت کرت بله چێن و روسا اے نمنّت. انچش هم لهتێن یورُپی ملک چۆ که اسپانیا چه همے ترسا که مکنت جتایی پسندیئے اے پرۆسه په آیانی سیمسران هترے ببیت چه کۆزاۆئے آجوییئے اێلانا وشّ نبوتنت.

سارت جنگا زلم‌آماچێن راجانی جهدانی سرا اسر هست‌اَت بله سارت جنگا رند میان‌اُستمانی جاور دێم په اے جهدانی سیتّ و نپا بدل بوتگ. اے جاور اێوکا رۆدراتکی یورُپئے زلم‌آماچێن راج و هما ملکانی زلم‌آماچێن راجانی نپ و سیتّا نبوتگ که پێسرا سوسیالیستی و یک گلی سیستمش بوتگ، اشیارا بلجیک، کانادا، اسپانیا و برتانیهئے راجی کمترێنیانی جاورهالئے سرا هم شرّێن اسر بوتگ. برتانیهئے پوریاتگر گل که 1997ئے پارلمانی گچێنکاریا گێشترێن کرسی‌ای کٹِّتنت، اشیئے راجی و نۆک پسندێن سیاستا انچێن پڑے تئیار کرت تانکه په ایالتی پارلمانانی برجاه کنگ و کانون سازیئے اهتیارئے بهرێئے دئیگا مان اسکاتلاند و ولزا گچێنکاریے ببیت.

اسکاتلاندئے مردمان مان یک گچێنکاریێا که په همے مکسدا 11 سپتمبرا بوت ایالتی پارلمانئے برجاه کنگ منّت. انچش هم ولزئے مردمان ایالتی پارلمانئے برجاه کنگ منّت.

میان‌اُستمانی سیاستئے مئیدانا راجمستریئے جێڑهئے بُلد بئیگ سئوب بوتگ که هما  کارتێپ که سرکار یا ملکێئے برهکّی و رئواییا گیشّێننت، آ گۆن بدلیان دچار بکپنت. هاسێن سرزمینێئے کنٹرۆل کنگئے سرا یک سرکارێئے رئوایی و برهکّی چه آ دگه سرکارانی نێمگا آییئے دیپلماتیکێن شناساییئے ردا بیت. شناسایی یک سیاسی املے و میان‌استمانی رابتهان اشیا مزنێن اهمیت و ارزشے هست. انّوگێن وهد و زمانگا هما ملکا رئوایی و پاداریَ بیت که نه تهنا آ ملکئے مردمانی گێشترێنی اشیا بمنّنت، نندۆکێن راج هم اشیا بمنّیت.

یوگُسلاویئے پرشگا پێش داشت که هم آ ملکئے نندۆکێن راجانی چمّا و هم جهانی سۆسائتیئے چمّا آ نارئوا بوتگ‌اَت.

پاداری چه سرکارئے هاسێن بهر و آییئے اهتیاردارێن کارگلانی راها بیت بله یک سرکارێئے رئواییا هما وهدا ارزشَ بیت که راجی و سۆشل تهر تهرێن بهر اے سرکاری کارگل و اُرگانان بمنّنت. وهدے که مردم سرکاری ارگان و منسبداران ممنّنت، انّوگێن دنیایا هم ته‌ملکی و هم ڈنّ ملکی هسابا آ سرکارئے رئوایی هلاسَ بیت.

ته گڑا هما هبر که تان اے وهدی پکّا بوتگ اش اِنت که جهانی جاورهالئے لۆٹ اش اِنت که: تنتنا هما ملکان که تان اے وهدی گۆن نشنالیزم و زلم‌آماچێن راجانی جێڑها په شرّی و متمدنێن ڈئولێا پێش نئیاتکگ‌اَنت، آ گۆن اے نازرکێن مسلها مناسبێن و اگلمندێن ڈئولێا پێش بیاینت تانکه هچ پئیمێن گس جنگی و جێڑهے مبیت.

1:2- چه مارکسا تان گرباچفا وت‌ارادهیئے هکّ

مارکس و انگلسئے زمانگا نشنالیزمئے هبر کلونی‌ال کاریئے هلاپا و کالونیان جهمنندێن مردمانی جهد و آیانی هکّ و اۆبالانی سرا بوت و آ سالان چه هما بنگپّان یکّے اَت که آییئے هبر هر رۆچا بئیگا اَت.

بله یکّێن وهدا رۆنندی یورپا “راجی- بورژواێن” سرکار هکومت کنگا اَتنت. مان گێشترێن اے سۆسائتیان، سۆشل تبکهان دێمرئوی کرتگ‌اَت و پوریاتگر و بورژوائے تبکه نسیب گیشّێنۆکێن جهدێا په واک و کدرتئے دست آرگا یا آییئے دارگا گلاێش اَتنت.

آ دئورانا یورپا سیاسی جهدکاران شئور کرتگ‌اَت که په سۆشل هکّ و هکوکئے دست آرگا تبکهی جهد بکننت. همے درگتا مارکس و انگلس دێم په بورژوازیئے چلێنگ و گۆن پوریاتگر تبکهئے رهشۆنیا اُلسی آشۆپانی رد و بندێنگئے وڑ و پئیما، و پوریاتگرێن هکومتانی برجاه کنگا آشۆپی لێکهانی ٹهێنگ و نزّ آرگا گلاێش اَتنت.

هر چنت مارکس و انگلس وتی نبشتانکانی تها چه نشنالیزما هبرَ کننت، بله چه آیان هچّ یکّا راج و نشنالزیم پکّاێن ماناے نکرتگ. آ دئورانا راجی جێڑهئے هبر گۆن کالونی ملکانی راجی جهدان بندۆک اَت. (“پمێشکا که مارکسئے نزّا کالونی‌ال کاریئے سیاست، نۆکپسندێن سیاستے اَت، کالونی‌ال کاریئے هلاپێن زرمبشتانی نپ و پائدگا مارکسا هبرے په گوَشگا نه‌اَت” (Breuilly, 1995, P: 412

بله مدّتێا رند گۆن لنینئے رهشۆنیا کامونیست سرپد بوتنت که بوتَ کنت کالونی ملکانی اُستمانانی جهد جهانی پڑا امپریالیزمئے هلاپا و په بورژوازیئے نزۆر کنگا آیانی همپتّ ببیت. اینترنشنالئے دومی کانگرسا ائولی رندا “راجانی وت‌ارادهیئے هکّ” چه کامونیزمئے بنیاتی اسولان یکّے زانت و منّت. گۆن راجانی هکّ و اۆبالانی متره بئیگا مان بیستمی کرنئے ائولسرا یورپا، روسئے کامونیست گل گۆن لنینئے رهشۆنی و رهدربریا ائولێن چپّی ٹۆلیگانی نیاما یکّے اَت که وتی گلئے برنامَها راجانی وت‌ارادهیئے هکّ منّت و آییئے جار جت.

په راجی برنامهێئے ٹهێنگ و راجئے ماناێئے پێش کنگا سۆوی‌اِت یونینئے کامونیست گلا چه استالینا که آییئے جند چه راجی کمترێنیان اَت، لۆٹت که گۆن سیاسی و راجی جتا جتاێن پهناتانی چارگ و کچّ و کساس کنگا راجا مانا بکنت و اشیا پێش بکنت.

بنداتا لنێنا راجئے اے مانا که استالینا کرتگ‌اَت همایت کرت. کریکوپئے (Kryukov, 1996, P:357) گوَشگئے ردا اے مانا کنگ چار اسلئے سرا بزان مشترکێن زبان، سرزمین، گزرانک و دماگی سنچَهئے سرا کاهم اَت. راجئے اے مانا کنگ که چه استالیئے نێمگا بوتگ‌اَت، سۆوی‌اِت یونینئے کامونیست گلئے املئے رهشۆن بوت. اے درگتا لنین جسمانی نزۆریئے سئوبا چه سیاستئے مئیدانا دور اَت، بله دێماترا وهدے که آییا استالینئے سیاستئے امل و نتیجه دیست، استالینئے سیاستی نشنال-سۆشل سیاستێئے هسابا دست پُشت جت. (بچار: مجموعه آثار لنێن ص ۹۵۳). هر چنت لنینا روسئے سوسیال- دمُکرات گلئے تها راجانی هکّ و اۆبال و آیانی وت‌ارادهیئے هکّئے شناساییئے سرا راجی- لیبرالێن سیاست منّێنتگ‌اَت، بله وهدے لنین رهشۆنیئے مئیدانا ناساڑی بوت، هما سیاست که آییئے ناساڑی بئیگا رند اجرا بوت، آییئے تها مزنێن بدلی آتک. نۆکێن سیاست چه استالینئے نێمگا فرمولبندی و اجرا بوت. آییا سۆوی‌اِت یونینا نندۆکێن راج کئومی گروپّانی تها چش گیشّێنتنت:

– جمهوریانی نندۆکێن مردم و لهتێن ایالتانی نندۆک راج (Nation) گوَشگ بوتنت.

-هما که وتواکێن دمگێئے واهند اَتنت یا که شهرستانان (Counties) زندشَ گوازێنت، آ ملّیت (Nationalities) گوَشگ بوتنت.

– هما مردم که آیان هاسێن سرزمینے نه‌اَت و سۆوی‌اِت یونینئے مردمانی نیاما زندشَ گوازێنت، آ راجی ٹۆلی (NationalGroup) گوَشگ بوتنت. (بچار: Kryukov 1996, P: 358)

روس امپراتوریئے آسیایی ایالتان راجی گیشّێنتگێن هدّ و سیمسرانی نبئیگا په بلشویکان شرّێن مۆه و پرستے جۆڑ کرت تانکه وتی مئیل و رزائے سرا انچێن جۆڑشتے برجاه بکننت تانکه چه اشیئے راها بتواننت آسیایی ایالتان دێم په سۆوی‌اِت یونینئے کامونیست گلئے سیاستئے اسلیگێن راها و آییئے نپ و سیتّا رهشۆن ببنت. استالینئے گیشّێنک که مان اشیا چه روس راجا ابێد، سۆوی‌اِت یونینئے آ دگه راجانی اێر جنگی تسویرے مان اَت، اے گیشّێنکا (Categorization) هچّ پئیمێن مناسبێن پڑے اڈّ نکرت که مان اشیا سۆوی‌اِت یونینے راجانی نیاما راجانی برابریئے ردا وت‌ارادهیئے هکّئے سیاست شرّیئے سرا اجرا ببیت.

اسلا کامونیست گلئے رهشۆن اَتنت که روسئے راجی و سیاسی نپ و سیتّانی ردا مان هر پڑ و مئیدانێا په سجّهێن مردمان پئیسلهَ کرت. هر چنت بازێن کئومی رمب و ٹۆلی جمهوریئے واهند بوتنت بله املئے مئیدانا، بُنجاهی زۆراکێن هکومتئے دێما آیان هچّ پئیمێن راجمستریے نه‌اَت. اسلا جمهوریانی رهشۆن و رهدربر اشیئے بدلا که راجانی هکّ و اۆبالان آیانی راجی نپ و سیتّانی پوره بئیگئے ردا بمنّنت، هَندی دێمکار (Agent) اَتنت که په کامونیست گلئے سیاست و شۆنداتانی دێمبریا که اشیئے مکسد مان ایالت و جمهوریان ارزانترێن هکومت کنگ اَت، کارشَ کرت.

جهانی دومی جنگا رند سۆوی‌اِت یونینئے رهشۆنان نشنالیزم تاریکی هسابا منسوک و اگلی هسابا نمنّگی چیزّے زانت. آیانی ادّیا اش ات که سۆوی‌اِت یونینا کامونیست گلئے هاکمیتئے دئورانا نشنالیزمئے پرۆسه سرجم بوتگ و آییئے دۆد و ربێدگی جتا کنۆکێن پهنات گار بوتگ.

بله گرباچُفئے پرۆستوریکا و گلاسنوس نامێن سیاستان پێش دات که راجی پڑ و مئیدانا سۆوی‌اِت یونینئے نزام ناکام بوتگ. تجربها پێش دات که بوتَ نکنت راجی زرمبشتان ارزانیا و هپتاد سالئے تها پرۆلتاریایی یکّوییئے شکل و درۆشمان و ڈنّ چه راجی جێڑهئے چارگا هۆر بتّرێنئے.

راجی- سۆشل ترکّی پسندێن شئوربندیێئے نبئیگا، په دمُکراسیئے برجاه کنگ و گزرانکئے بۆدشتا گرباچُفئے مولّ و مراد ناکام بوت. سۆوی‌اِت یونینئے کامونیست گلئے سیاستا که گزرانکی جتاێن املئے تها و دۆد و ربێدگی پرکاری پسندێن سیاستا وتی تاواندهی پێش داشتگ‌اَت، آ نه تهنا سئوب نبوت که گئیر روسێن جمهوریانی راجی و هندی پجّار نزۆر ببیت، سئوب بوت که آ بۆد بیارنت و پرزۆر ببنت. اشیا پێش داشت که چه اد و رند بوتَ نکنت ڈنّ چه راجی جێڑهئے چارگا تهر تهرێن راجان یکّوییئے درۆگێن شکل و درۆشمێا گۆن یکدگرا تپاک و سازگار بکنئے.

اے نبشتانک جاری اِنت…