راجمستریئے سرا نۆکێن چمشانکے: سئیمی بهر/ ناسر بُلئیدئیی

3. پدرالیزم؛ شرّ، هراب، بد ڈئول

3:1 – سردانک

لبزئے هسابا پدرالیزم لاتینی لبز  Le foeduئے بدل بوتگێن شکلے و اے لاتینی لبزئے مانا اِنت یکّی، جار و منّشت.

دگه هر سیاسی مکتبێئے پئیما چه پدرالیزما هاسێن ماناێئے پێش کنگ گران اِنت؛ بله گۆن اشیئے لسّ مانائے چارگا – انچش که گێشتر زانگَ بیت- پدرالیزما انچێن مکتبے گوَشتَ کنێن که بتوانت امکانئے ردا سۆشل کاران شرترێن وڑێا رد و بند بدنت بزان شهم و رهداریئے سرا و گۆن یونیتانی سرڈگاری، راجی یا دۆد و ربێدگی هکّانی پهازگا رئواداری و پرکانی منّگئے بنیاتێا و چه یونیتانی یکّیئے راها گۆن گیشّێنتگێن راجی سیمسرانی چارگ و یکّێن پدرال سیستمێن ملکێئے کالبا. انچێن سرکارێئے اهمترێن گیشّێنک چه یونیتانی اداره کنگئے سیستما اشیئے جتایی و هر یونیتێئے تۆکی وتواکی اِنت. پدرالئے منشور یا کانون پدرال سرکار و یونیتانی واک و اهتیاران دوگانهێن هاکمیتێئے کالبا گیشّێنیت و بهرَ کنت.

مان یک ملکێئے اداره کنگا دو هاسێن ویژگی، پدرالێن هکومتئے وڑ و پئیما چه آ دگه هکومتی وڑ و پئیمان جتا کنگ: ائولی ویژگی کانون ساچی، اجرایی و کزایی برزترێن درجهان په مشترکێن پدرال سرکارئے بنیاتی سیاستانی تهێنگا ربێدگی یا راجی سرڈگاری یونیانی ” بهر زورگئے (participation) درجه و کساس اِنت. اے کار سئوبَ بیت که واک و کدرت راجی، زبانی یا سرزمینی یونیتێئے نپا  کبزه مبیت. دومی ویژگی اشیئے گئیر بُنجاهی بئیگ (decentralization) اِنت که وتا یونیتانی وتواکی، مالی سلاهیت، ربێدگی جتاێن شونداتانی اجرا و تۆکی امورئے اداره کنگا پێشَ داریت.

دموکراتیکێن ملک که آیان پدرالێن هکومت هست، آ په واک و کدرت و سلاهیتانی بهر کنگا دو تهرا زورنت: ائولی تهرا چش اِنت که اسلیگێن سلاهیت ایالتی هکومتان دئیگَ بنت و پدرال سررهبند اێوکا پدرال سرکارئے اهتیار و سلاهیتانَ گیشّێنیت.

اے تهر ائولی رندا هما وهدا زورگ بوت که امریکائے ایالت یکّ و تپاک بوتنت و اے نبشتانکا “امریکایی سُنّت” گوَشگَ بیت. هر چنت سویزرلاند چنت راجی ملکے بله اے تهری په ملکئے اداره کنگا زرتگ. اے تهرا ایالت یا کانتونان برابرێن اهتیار، سلاهیت و نمائندگی هست. پدرالئے اے تهر که مان اشیا پدرال یونیتان برابرێن واک هست برابرێن  پدرال سیستم (Symtric) گوَشگَ بیت. پدرالیزمئے دگه تهرے هست که مان آییا یونیاتی نیاما هاکمیت و کدرتئے بهر کنگ نابرابرێن وڑێا بیت (Asymtric) و مان اے سیستما لهتێن یونیتان گیشترێن تۆکی آزاتی و اهتیار هست. کانادائے پدرال سیستم انچێن پدرال سیستمے و دێما اشیئے سرا گێشتر هبر کنگَ بیت. دومی تهر که اے نبشتانکا “برتانیهی سنّت” گوَشگَ بیت، اشیئے تها سجّهێن اهتیار و سلاهیت پدرال سرکارئیگ انت؛ مگن اش که سررهبند لهتێن سلاهیت و اهتیاران راجی یا سرڈگاری یونیتانی سرکاران بدنت. اے تهر کانادا و هندستانا که پێسرا برتانیهئے کالونی بوتگ‌اَنت زورگ بوتگ.

اے دو تهرئے کامیابیئے درجها پرک هست. هما تهر که آییئے مولّ و مراد برابرێن راجی یونیتانی تپاکی اِنت و چه پدرالیزمئے دو اسلئے راها بزان بهر زورگ و گئیر بنجاهی کنگا اے کاری کرتگ، توانتگی سیاسی پاداری بیاریت و گۆن گپچالا دچار مکپیت؛ بله هما تهر که آییئے مولّ و مراد راجی یونیتانی وابستگی اِنت، آ پدرالیزمئے اسولانی سرجم کنگا که یونیتانی راجمستریئے پوره کنگ اِنت ناکام بوتگ و نێٹ اشیئے کامیابیئے درجه مهدود اِنت. په نمونه کانادا و هندستانئے کار بستگێن تهر انت. مان اے ملکان راجمستری و اسلیگێن سلاهیت پدرال سرکارا گۆن اَنت و وتی یونیتان (هندستانا ایالت و کانادایا اُستان) لهتێن امورش سپرده کرتگ و گۆن یونیتان بنجاهی سرکارئے وابستهانی هسابا پێش آیگَ بیت.

گێشترێن کارزانتانی نزّا اے تهر پدرالیزم نه‌اِنت، آ اشیا ناراستێن پدرالیزمَ گوَشنت و اشیئے اسلیگێن ویژگی مدامێن گپچال و راجی اڑ و جنجال اِنت. هندُستانا اے اڑ و جنجالانی آسر راجی جنگ و چۆپ بوتگ؛ بله کانادا  و برتانیها که لیبرال- دمکراتیکێن ملک اَنت، اے جێڑه گۆن مردمانی هۆٹان گیشّێنگَ بنت. اے نبشتانکا اے تهر، ناراستێن پدرال گوَشگَ بیت.

ابێد چه دو نام گپتگێن هکومتی تَهران، رۆدراتکی بلاکئے سۆشلیست ملکان پدرالیزمئے سیستم په اے ملکانی اداره کنگا کار بندگ بوتگ. مان اے ملکان که گۆن لێکهی هاکمیت و یک گلی سیستما اداره کنگَ بوتنت، پدرالیزما په اێمنێن همزندیا بُنیاتے اێر کرت نکرت؛ ته گڑا وهدے پدرالیزمئے ناکام بئیگئے هبرَ بیت، مکسد هما پدرالیزم اِنت که اے نبشتانکا  “پێراهتگێن پدرال” گوَشگَ بیت. مان توتالیتر یا یک گلی سیستمێا که پدرال سرکار ملکئے کانونا په یک دۆد و ربێدگ، یک راج یا یک لێکهێئے بالادستیا ندر بکنت پدرالیزم ٹهگ و اێمنێن همزندیئے بنیاتان هرابَ کنت، هما پئیما که پرشتگێن یوگسلاویئے ملکا بوت.

هر چنت پدرالیزم پێسریگێن سۆشلیست ملکان ناکام بوت بله چنت- راجی ملکان په سرکارانی اداره کنگا اے سیستمئے کار بندگ گێش بئیان اِنت. رۆنندی یورپا اسپانیا ائولی ملک اَت که پدرال سیستمی منّت. اے دهک هپتاد بزان سال 1978آ، رند چه اشیا بوت که دمکراسی پرانکۆئے زۆراکیئے سرا سۆبێن بوت و چه پدرالیزمئے زورگا مکسد اش اَت که بنجاهی سیستم دور کنگ ببیت و کدرت و هاکمیت راجی و سرڈگاری وتواکێن یونیتان دئیگ ببیت.

دهک نئود میلادیا، جهانی پڑا دو مُتزادێن تئور گندگ بوتگ. چه یک نێمگے هما ملک که جیوپولتیکێن پرگنگێا بوتگ‌اَنت، آیان په گێشترێن همکاریا پرگنگی یا هُشکناتی (قارّه ای) یکّۆیی جۆڑ کرتگ په نمونه و درور یورپی اتّهادیه یا گۆریچانی امریکهئے آزاتێن دئیگری اهد (نفتا). هما وهد و درگتا آسیائے رۆدراتکی زربارئے ملکان “آسیانئے آزاتێن دئیگری پرگنگ” و رۆنندی اپریکها “رۆنندی اپریکهئے اتّهادیه” یورپی اتّهادیهئے گۆناپئے ردا جۆڑ کنگ بوتگ‌اَنت. اے اتّهادیهانی لهتێن باسکێن ملکان پدرالیزم په وتی اداره کنگا گچێن کرتگ.

اے ملکان یکّۆیی پسندێن سرکار بوتگ که په وتی ملکانی یکّۆییئے برجاه دارگا که اێوکا چه دۆد و ربێدگی دگریانی منّگ و گۆن اشان اۆپار کنگا و راجی یونیتان راجی وتمستریئے دئیگا بوتَ کنت، پدرالیزمئے رهبند زرتگ. په نمونه و درور بلجیکا گۆن وتی سررهبندئے بدلێنگا که سال 1993آ بوت وتارا پدرالێن ملکے زانتی. چه اشیا رند که برتانیها پوریاتگر گلا گچێنکاریا کٹّت و وتی سرکار برجاه کرت، پمێشکا که گۆریچانی ایرلاند، ولز و اسکاتلاندئے راجی ودّانێن لۆٹانی پسّئو دئیگ ببیت، برتانیه دێم په پدرالیزما رئوگا اِنت. زرباری اپریکها هم اے ملکا چه دموکراسی و آپارتاید هلاپێن زرمبشتئے سۆبێن بئیگا رند پدرالیزم په آ چنت ربێدگ و چنت راجی مزنێن ملکئے اداره کنگا گچێن کرتگ.

اے نبشتانکا پدرالیزمئے نمونه گۆن یکدومیا دێم په دێم کنگ و چارگَ بنت بزان “امریکایی سنّت” (امریکه و سویزرلاندئے نمونه)، “برتانیهی سنّت” یا “ناراستێن پدرال” و سۆشلیست ملکان “پێراهتگێن پدرالیزم” (سۆویت یونینئے نمونه). دێماترا اسپانیا و بلجیکا پدرالێن دموکراسی هم چارگَ بنت؛ و پمێشکا که په پدرالیزمئے کارامدی و سۆبێن بئیگا سیاسی گلان مزنێن اهمیتے هست، لهتێن پدرالێن ملکان گلی رد و بندێنگئے تئور و ترز هم چارگَ بنت.

اے ترز و تئورانی دێم په دێم کنگ و چارگئے مولّ و مراد اش اِنت که گۆن اشانی کُوّت و نزۆریان آژناگ ببێن و مناسبێن نمونهے په اێرانا گۆن ویژگیانی چارگ و آییئے راجی- سۆشل و تاریکی هۆرتۆریئے چارگا پێش کنگ ببیت.

 

3:2 امریکایی  سُنّت

3:2:1 امریکایی تپاکێن ایالت

وهدے امریکهئے نام گرگَ بیت گوَشنت که امریکه ائولی پدرالێن ملک و پدرالیزمئے گوانزگ اِنت. امریکها 50 ایالت هست. کانگرسا هر ایالتێئے نُمائندهانی درسد آ ایالتئے جَمیَتئے ردا اِنت. سنایا چه هر ایالتێا دو نُمائنده بے ایالتانی جمیَتئے چارگا و درنزرداشتا آ ایالتئے نمائندگیا کنت. په نمونه سنایا کالیفرنیا که آییئے جمیت 30 ملیون اِنت، آییئے نُمائنده و جهگیرانی شمار و ایالت وایومینگئے نمائندهانی شمار که آییئے جَمیت 453000 اِنت، برابر انت. سنایا ابێد چه کانون ساچیئے واک و اهتیارا اجرایی واکئے کنٹرۆلئے واک هم هست- سجّهێن میان‌اُستمانی اهد که راجمسترئے دستا دزنام جنگَ بنت، باید اِنت سنائے نمائندهانی دو بهر آیان بمنّنت. انچش هم پدرال کارکنانی انتساب اێوکا گۆن سنائے منّگا بوتَ کنت، هاس مستر هکدیوانئے کازی و ملکا ڈنّ امریکایی تپاکێن ایالتانی سپیر گۆن سنائے منّگا کارا دارگَ بنت.

سررهبندئے دهمی اسلاهئے ردا که سال 1971آ بوتگ، سجّهێن اسلی سلاهیت ایالتی سرکاران گۆن اَنت. پئوجی، ڈنّی سیاست، زرّ، میان اُستانی و میان‌اُستمانی دئیگری رهبندانی ٹهێنگ، پُستی هزمت، ملکئے هلاپا جرم، اِبداه و نشانانی سبت و درج، اے سجّهێن امورانی سرا پدرال سررهبندئے ردا پدرال سرکارا انهِساری اهتیار و سلاهیت هست.

پدرالیزمئے پڑئے گیشترێن کارزانت، مالی وتواکیا په سیاسی و ربێدگی وتواکیئے کچّ و کساس کنگا یکّے چه شرتانَ زاننت. امریکها ایالتی هکومتئے کَٹّ چه سُنگا (مالیاتا) بیت بزان کٹّئے رِدا سُنگ و گئیر تچکێن سُنگ. پدرال سرکارئے کٹّ چه کاستمئے سُنگ، مردم و بُنجاهانی کٹّئے سُنگ و میراسئے سُنگا بیت. تپاکێن ایالتانی کانگرس پدرال سرکارئے گێشێن کٹّا وتی جندئے تشکیسئے سرا په ایالتانی جاورهالئے گهتر کنگا، ڈنّ چه ایالتانی جمیَت و اندازها ایالتانی  سرا بهرَ کنت. امریکها ملکئے اداره کنگئے وڑ و پئیما گۆن پدرالئے دو اسلئے پیلئو کنگا پادارێن سیستمے اڈّ کرتگ. دوێن اسل اش اَنت: 1. چه سنائے برابرێن نمائنده و جهگیرانی راها بهر زورگئے اسل- سنا کانون ساچیئے مسترێن ارگان اِنت و پدرال هکومتا هم کنٹرۆلَ کنت. 2. وتواکیئے اسل گۆن سلاهیتانی شرّێن گیشّێنگا ایالتانی نپ و پائدگئے هسابا.

سررهبندئے بدلێنگ اێوکا هما وهدا بوتَ کنت که چه کانگرسئے سئے بهرا دو بهر اشیا پێشنهاد بدئینت و چه ایالتانی کانون ساچی واکئے باسکانی چار بهرا سئے بهر اشیا بمنّنت؛ بله انگت کانگرس یا ایالتانی کانون ساچی واکئے باسک- پرکَ نکنت که آیانی گێشترێنی چینکدر ببیت- ابێد چه آ ایالتئے منّگا نتواننت آ ایالتئے نمائندهانی شمارا مان سنایا کمّ بکننت.

 

3:2:3 سویزرلاند

سویزرلاندئے کانپدرئیشن سال 1291 ایسّاییا چه لهتێن سرزمینانی یکّۆییا که آیانی مولّ و مراد اش اَت که جرمنیئے هابسبورگانی دێما به‌اۆشتنت، اڈّ کنگ بوت. چه آ وهدا تان مرۆچیگێن وهدا نام گپتگێن یکّۆیی پدرال یا کنپدرالئے درۆشما گۆن هدارکی اۆشتان برجاه بوتگ.

سال 1795آ پرانسا سویزرلاند گپت و چه اشیا رند په سویزرلاندا پرانسئے سررهبندئے ردا بنجاهی سررهبندے جۆڑ کنگ بوت که گۆن سویزرلاندئے راجی و دۆد و ربێدگی گواچِن و هکیکتان سازگار نه‌اَت؛ پمێشکا نام گپتگێن سررهبند ناکام بوت. سال 1803آ نۆکێن سررهبندے ٹهێنگ بوت که کانتونانی (ایالت) وتواکیارا منّتی.

بازێن گپّ و ترانێا رند سویزرلاندا امریکایی راهئے رندگیریئے سرا پدرالیزم منّت. اسلا سویزرلاندئے جرمن گێشترێنیا لۆٹت که پدرال سیستم برجاه دارگ ببیت. نۆکێن سررهبندئے ٹهێنگ و نزّ آرگئے پێژگامان دمکراتیک و پدرال جۆڑشتێئے سرا باور هست‌اَت؛ انچێن راه و وڑ و پئیمے که آییا سجّهێن راجی و دۆد و ربێدگی ٹۆلیانی نپ و پائدگ پیلئو کرت و گۆن اے کارا سویزرلاندئے یکّۆیی برجاه داشت و اشیارا سیاسی پاداریے بکشاتی.

سویزرلاندئے پدرئیشن چار زبان و دو مهزب بزان کاتولیک و پرۆتستانئے بنیاتا جۆڑ کنگ بوتگ. جرمن زبان 63 درسد، پرانسی زبان 22.7  درسد، ایتالیایی زبان 5.4 درسد، رمانش زبان 0.6 درسد و آ دگه زبانانی مردم 5.3 درسد چه سویزرلاندئے جَمیتا اَنت. هر چنت جرمن زبان سویزرلاندئے آبادیئے گێشترێنی اَنت بله هچّ زبانی ٹۆلیے په جرمنئے در برگا رابته و رهوتئے زبانئے هسبا هجّ نبوتگ. چار زبان بزان جرمن، ایتالیایی، رمانش و پرانسی راجی زبان اَنت و جرمن، ایتالیایی و پرانسی ملکئے رسمیێن زبان اَنت. کانتونانی هدّ و ابێل زبانئے ردا گیشّێنگ بوتگ‌اَنت و چه اشان لهتێنا چنت زبانی بئیگئے سئوبا دو یا سئے رسمی زبان هست: برنا جرمن و پرانسی دوێن رسمی زبان اَنت و گریزنا جرمن، ایتالیایی و رمانش سئیێن رسمی زبان زانگَ بنت. سویزرلاندا مردمانی رئو و آ و لڈّگئے سرا هچّ پئیمێن کانونی بندشے نێست؛ بله پمێشکا که هر کانتونێئے هاسێن ویژگی پهازگ ببیت، هما مردم که چه وتی هنکێنی کانتونانَ لڈّنت و آ دگه کانتونان نندۆکَ بنت، آیانی سرا اِنت که نۆکێن کانتونئے رسمی زبانا کار ببندنت.

سویزرلاندئے پارلمانا دو مجلس هست: پدرال مجلس که چه 200 نُمائندها جۆڑ کنگ بوتگ و سنائے مجلس که مان آییا هر کانتونێا دو نُمائنده و هر نێم‌کانتونێا یک نُمائندهے هست- اے دۆێن مجلسا برابرێن سلاهیت و اهتیار هست.

گۆن اے نکتهئے چارگ و درنزرداشتا که سویزرلاندئے سۆسائتی زبانئے هسابا امریکهئے کمّ و گێش یکدرۆشمێن سۆسائتیئے دێما چنت ربێدگی سۆسائتیے اَت، اجب نه‌اَت که آ یک ڈئولے پدرالئے تهرا رد و بند بدئینت که آیانی چنت ربێدگی سۆسائتیئے پسّئوا بدنت. سجّهێن هما گل که مجلسا آیان کرسیَ رسیت، آ مشترکێن سرکارا یکدگرئے همراهیا و هما هۆٹانی ردا که کٹِّتگش جۆڑێننت. پمێشکا که زبانی تَپاوَتان ازّت دئیگ ببیت و په وزیرانی گچێن کنگا کانتونانی هکّ پیلئو کنگ ببیت، آیانی دۆد و ربێدگی و کانتونی وابستگی چارگَ بیت تانکه چه اے راها په وتی زبانی و سرڈگاری ویژگیانی پهازگ و دارگا وتا اێمن بمارنت.

په پدرال سیستمئے پهازگ و دارگا سویزرلاندئے سررهبندئے ردا “پدرالی جۆڑشتئے” کۆتاه کنگ و “مردمانی برابریئے هکّئے” پادمال کنگ مکن اِنت: بله دگه جاهان سررهبندئے بدلێنگ بوتَ کنت: هر کێسێئے سرا باید اِنت سویزرلاندئے استمانئے گێشترێنی یک یا دو رفراندُمئے تها  و مدّتێئے تها آییا بمنّنت.

سویزرلاندئے سررهبند (1974) سئیمی مادّهئے رِدا سجّهێن اسلی سلاهیت کانتونان گۆن اَنت؛ بله تان هما هدّا که اِشان گۆن پدرال سرکارئے سلاهیت و اهتیاران که سررهبندئے دومی و سئیمی بهرا گیشّێنگ بوتگ‌اَنت، تزاد مبیت. پدرال سرکارا راجی دێمپانی، کاستم، زرّئے چاپ کنگ، رێل، پُست و تلگراپئے اموران انهساری سلاهیت هست.

کانتونان انهساری واک و اهتیار هست که هستیئے (ثروت) سرا سُنگ بگیشّێننت، گئیر تچکێن سُنگ بگیشّێننت و گواجن و مادنیاتانی کارمرز کنگئے هکّئے سرا و بر و آرئے هکّئے سرا سُنگ بگیشّێننت- پدرال سرکارا اے هکّ هست که مردمانی کَٹّئے سرا و بنمالئے بروردئے سرا سُنگ بگیپت.

امریکها ایالتانی تها پدرال سرکارئے کارکُن پدرال سرکارئے پئیسلهانی اجرایا مان ایالتانَ کننت بله سویزرلاندا چُش نه‌اِنت. پمێشکا که کانتونانی نیاما زبانئے پرک هست، کانتونانی کارکُن پدرال سرکارئے پئیسلهانی اجرایا کننت.

 

3:3 ناراستێن پدرال

3:3:1 پێشگال

برتانیهئے سرکار په وتی شائگانێن کالونیانی گهترێن اداره کنگا مان آسیائے رۆدراتکی زربار و گۆریچانی اَمریکها  دو اهد و پئیمانئے ردا بزان “گۆریچانی اَمریکهئے برتانیهی پئیمان” و “هندُستانئے سَندئے” ردا کارَ کرت.

دوێن سَندان مان وئیست مینسترا برتانیهئے سرکارئے هاکمیت منّگَ بوت؛ بله مان ایالتان لهتێن امورانی زمّه برتانیهئے سرکارئے داشتگێن نمائنده یا سُنّتی رهبران دئیگَ بوت.

چه آزاتیا رند، کانادا و هندُستان که سیاسی هسابا هم انگلستانئے گلی و پارلمانی سیستمئے اسرآماچ اَتنت، اشان وتی اداری رهبند هم همے دوێن پئیمانانی ردا گیشّێنتنت. نبشتانکئے اے بهرا پدرالیزمئے اے تهرئے مسبت و منپیێن پهناتانی سرا تران کنگَ بیت.

 

3:2:2

سال 1947 پانزده آگستئے شپ نێما که هندئے آزاتی گۆن نهروئے تاریکی تران  بزان “گۆن نسیبا چێراندرێن سئودایا”  (a tryst with destiny) جار جنگ بوت، هندُستانئے راجانی وتمسری انگلستانئے امپراتوریئے چێردستیا سرجما گار و گمسار بوتگ‌اَت، انگلستانئے امپراتوریئے نزّیکێن شهزادگانی هکومتان اجرایی واک و کدرتے نه‌اَت و مان ایالتان پرزۆرێن گل و لائِکێن رهبر نه‌اَت که وتی مردمانی هکّانی دێمپانیا بکننت. ته گڑا هندُستان کانگرس گلئے نۆکێن رهبران که دهلیا اَتنت چه هما نزۆریا که هندُستانئے راجانی تها اَت په پرزۆرێن بُنجاهی هکومتێئے جۆڑ کنگا پائدگ برت. مهیت بتاچاریا  (Mohit Bhattacharya) کانون ساچی مجلسئے سرا هورتچارێن چشمانکے دنت و  گوَشیت: «وهدے نومبر 1948آ سررهبندئے درافت مجلسا پێش کنگ بوت تهر تهرێن ایالتانی هۆرترّێنی بێمئیلیئے سرا و لهتێن جاگهان زۆرئے سرا کمّ و گێش سجّهێن 68 شهزادگ نشینێن سرکارانی تها بوتگ‌اَت [1]. په درور کشمیرئے مردمانی گیشترێنی مسلمان اَنت، بله آ وهدئے هاکم که هندوێن شهزادگے اَت، آییا چه هندُستان و پاکستانا هندُستان گچێن کرت و اشیا کشمیرئے مردم و پدرال سرکارئے نیاما جێڑه پاد کرتگ.»

1950آ بگر تان 1959آ پدرالئے تهر په هندُستانئے اداره کنگا گێچن کنگ بوت. اے دئورانئے هاسێن چیزّ بُنجاهی سرکار و کاهُمێن مزن وزیرێئے بئیگ اِنت که نهروئے  کاهُمێن شکسیتئے تها زاهر و پدّر بوتگ‌اَت. انچێن بُنیاتێا بُنجاهی سرکارا گێشترێن ایالتانی همایت گۆن اَت و اے سرکارا وتی لۆٹ و واهگ هندُستانئے مدنی سۆسائتیئے سرا  زۆرَ کرت [2].

هندُستانا په واک و کدرتئے بهر کنگا دومی تهر بزان “انگلستانئے سُنّت” کار بندگ بوتگ و هندُستانئے سررهبندا سلاهیت سئے بهرا تبکبندی کرتگ: 1- پدرال سرکارئے سلاهیت. 2- ایالتی هکومتانی سلاهیت. 3- مشترکێن سلاهیت.

[هما سلاهیت که نام گرگ نبوتگ‌اَنت، آ پدرال سرکارا گۆن اَنت].

ایالتی هکومتان کشت و کشار، راه و رابته، الکتریسیته، وانگ و زانگ و جانسلامتی و بهداشت امورانی بابتا سلاهیت گۆن اَنت.

دێمپانی، ڈنّی سیاست، گران سنئت، بنیاتی پلان، مالی مزنێن سلاهیت و سُنگئے مُچّ کنگ، اے سجّهێن امورانی بابتا سلاهیت پدرال هکومتا گۆن اَنت.

سررهبندئے رِدا هندُستانا چارده زبان رسمی اَنت.

هندُستانا دو مجلسی سیستمے هست، بله سنائے مجلسا ایالت یا هکومتانی نُمائنده و جهگیرانی شمار برابر نه‌انت. هر ایالتێئے جهگیرانی شمار آییئے جمیتئے هسابا 6 تان 30ئے نیاما اِنت. اے تهرا پدرالیزمئے بهر زورگئے اسل پیلئو نکرتگ و لازمێن اێمنیئے مارشتا کسترێن ایالتانی مردمان هاس پنجاپ، کشمیر، آسام و ناگالندئے مردمانَ ندنت. اے ایالتانی نندۆکێن مردمانی گێشترێنی مهزبی هسابا گئیر هندو اَنت.

هر ایالتێا یک پارلمانے هست و مسترێن گلئے رهبر یا لهتێن گلانی مُچّیئے رهبر که کرسیانی گێشترێنی آییا گۆن اَنت، ایالتی هکومتا جۆڑێنیت. بله سرکار یا کاربُرّی (اجرایی) واکئے رهبر که گورنر گوَشگَ بیت، اشیئے دارگ بُنجاهی سرکارئے اهتیارا اِنت. گورنر لهتێن وهد و جاوران بُنجاهی هکومتئے هکمئے سرا توانت ایالتی پارلمانا بپرۆشیت و ایالتی مزن ‌وزیرا چه آییئے منسبا بکشّیت و در بکنت. اشیا ابێد گێشترێن کَٹّ و سُنگانی کنٹرۆلئے اهتیار پدرال سرکارا گۆن اِنت و په ایالتانی مالی وتواکیا هدّ گیشّێنگ بوتگ. ایالت په وتی هرچ و درچانی پوره کنگا بُنجاهی سرکارئے چمدار اَنت. مالی هسابا ایالتانی کنٹرۆل و گر و دار چه پدرال سرکارئے نێمگا سیاسی ائوزارێئے هسابا کارمرز کنگَ بیت و اشیا سیاسی وتواکی هم مهدود کرتگ.

په هندوستانئے سررهبندئے بدلێنگا گێشترێن وهدان چه پارلمانئے سئے بهرا دو بهرئے هۆٹ بسّ اِنت. په پدرال رهبندئے بدلێنگا ابێد چه پارلمانئے دو بهرئے هۆٹان لازم اِنت ایالتی پارلمانانی باسکانی نێم هم بمنّیت. هر چنت هندُستانئے سرکارا په ایالتانی جۆڑێنگ و ایالتی هدّ و ابێلئے تپسیر کنگا زبانئے اسل کار بستگ؛ بله گزرانکی جتاێن کردان بنجاهی سرکارئے چپ رئویا لهتێن ایالت چۆ که پنجاب، کشمیر ناگالند و میزورام تاوان داتگ. اے ایالتانی جمیتئے گێشترێنی گئیر هندو اَنت بزان سِک، مسلمان و ایسّایی اَنت.

اے ایالتانی مردمانی کرّا چێر و اندێمێن چیزّے نه‌اِنت؛ پمێشکا گێشترێن آزاتی پسندێن زرمبشت و هما زرمبشتان که په گێشترێن وتواکیا جهد کنگا اَنت مان اے ایالتان مهلوکئے همایت گۆن اِنت. لمب ائیَ (Lamb. A) گوشیت اے که اشان چه دهلیا گلگ و شکایت هست که پرچا دهلی اشانی هند و دمگان سرمایه‌کاریَ نکنت، اشانی گلگ و زنگا رئوا و موجّهێن دلیل هست [3].

هندُستانئے پدرالی تهر پدرالیزمئے دو اسل بزان وتواکی و بهر زورگئے اسلانی پیلئو کنگا ناکام بوتگ و کئولِ استوارت کوبریجا  الّمی اِنت که امورانی لهتێن زانتکار سرپد ببنت که هندُستانا پدرالێن دوکراسی یک ڈئولێا پدرالیزمئے ناسرجمێن تهرے یا که امریکه و سویزرلاندئے دێما هندُستانئے سیستما بنجاهی پسندی گێشتر اِنت [4].

هر چنت هندُستانا اے کمّی هست‌اَنت بله سیاستئے المئے زانتکار اے نکتهئے سرا تپاک اَنت که هما ملکانی تها که چه نۆک آبادکاری نزاما آزات بوتگ‌اَنت هندُستان کامیاب ترێن نمونه اِنت.

پنجاب، آسام و کشمیرئے جێڑه سئوب بوتگ‌اَنت که هندُستانئے سرهئیال و سیاستمدارانی تها پدرالیزمئے ودّگئے دۆستی گێشتر ببیت. ماری‌اَن ورنر که ایسّایی دهکِ پنجاها رند هندُستانئے جاورهالئے بابتا بازێن نبشتانکے شنگی کرتگ گوَشیت: «بازواهیا ملکئے یکّۆیی برجاه داشتگ.»

رۆنندی سۆسائتی زانتان بازێن برے هندُستانئے سۆسائتیئے نایکڈئولیئے بابتا ڈاه داتگ و گوَشنت که راجی تهر تهرێن ٹۆلیانی بئیگئے آسر جنگ و جێڑهَ بیت؛ بله هندُستانئے سرگوَستا اشیئے هلاپ پێش داشتگ و سابت کرتگ: اسلا راجی تهر تهرێن ٹۆلیانی بئیگ و هندُستانا پدرال دمکراسیئے هاکم بئیگ اِنت که هاسێن راجی ٹۆلیێا نئیلیت که بُنجاهی سرکارئے همکۆپگیا گزرانکی و سیاسی هسابا آ دگرانی سرا سردست ببیت و هاکمی بکنت. اے فاکتورا اێمنیئے کمّ و گێش مارشتے هندُستانئے گێشترێن راجانی تها آورتگ [5].

 

3:3:3 کانادا

کانادائے ملک مارچ 1868آ گۆن “برتانیهئے گۆریچانی امریکهئے پئیمانئے” [6]. دزنام جنگا اڈّ بوت. بلّ ترے کانادا چه دو انگرێزی زبان و پرانسی زبانێن راجانی تپاک بئیگا اڈّ بوت بله انچێن پدرال سیستمے جۆڑ کنگ نبوت که دو راجئے راجی برابریئے ردا ببیت. کانادا چه ده استان و دو دمگا اڈّ کنگ بوتگ و اشانی سیمسر زبانئے ردا گیشّێنگ نبوتگ‌اَنت. کانادایا گورنر برتانیهئے شهبانک یا بادشاهئے نُمائنده اِنت. وتی جاگها آییا مان هر اُستانێا کمک کارے هست. اے مردمان لهتێن واک و اهتیار هست که اشانی تها اُستانئے سر‌وزیئے گیشّێنگ و ایالتی پارلمانئے کۆتاه کنگ انت. گورنرا کانادائے سرکار برتانیهئے شهبانُک یا بادشاهئے کرّا پێشَ کنت و آییئے سرا اِنت که بمنّیتی. کانادایا هم دو مجلسی سیستمے هست؛ بله کانادایا سنائے مجلس چه امریکهئے سنایا گێشتر برتانیهئے لُردانی مجلسئے ڈئولا اِنت. اے مجلسا کانون ساچیئے هچّ پئیمێن اهتیارے نێست و سناتور گۆن مزن وزیرئے پێشنهادا و چه گورنرئے نێمگا دارگَ بنت. پمێشکا اشان انچێن لازمێن رئواییے نێست که چه مردمانی هۆٹانَ رسیت. پمێشکا که سنائے مجلسئے کمّی پوره کنگ ببنت، چه سال 1866آ اُستانانی نُمائندهان منّتگ که پدرال کابینتا هر اُستانێا کمّاکمّ یک نُمائندهے گۆن ببیت تانکه وڑے نه وڑے په اُستانانی واکمند کنگا کابینتا سنائے کِرد ببیت. بله انگت کانادایا که اُستانانی هدّ و ابێل زبانئے ردا گیشّێنتگ نبوتگ‌اَنت، پرانسی زبانێن مردم اێوکا کبیکئے اُستانا گێشترێنی اَنت. انگرێزی زبان شش اُستانئے تها گێشترێنی اَنت و انچێن کابینتێا اشان وتا اێمنَ نمارنت. اشانی ترس همش اِنت که انچێن سیستمێا وتی دۆد و ربێدگی رنگا گار بدئینت.

کانادائے سررهبندئے رِدا سرهبندئے سرا بدلی هما وهدا بوتَ کنت که پدرال پارلمان بمنّیت و تسویب بکنت، و اُستانانی کانون ساچی مجلسانی دو بهر هما شرتا که آیانی مُچّی سجّهێن ملکئے مُچّیئے دو بهر ببیت اشیا بمننّت. ملکئے مُچّیئے ترکیبئے هسابا بدلی آرگئے اے آیینا هم لهتێن کمّی هست که گێشتر انگرێزی زبانێن مردمانی نپ و پائدگا اِنت. کانادائے پدرال سیستم پدرال سرکار و اُستانانی نیاما مالی وت‌آسراتیئے بهر کنگا که هکومتئے دوێن پهناتان رزا کرت بکنت ناکام اِنت. پدرال سرکارا په گئیر تچکێن سُنگئے مُچّ کنگ و کاستمئے کٹّ و درامدا انهساری سلاهیت هست بله استان اێوکا تچکێن سُنگ گیشّێنتَ کننت. کانادائے سُنگی سیستم پدرال سرکارئے نپ و پائدگا کارَ کنت و مالی وت‌آسراتی اُستانی هکومتانی زلورتان پورهَ نکنت؛ پمێشکا اُستانی هکومت چه اے سیستما رزا نه‌اَنت.

کانادائے پدرال سیستم امریکهئے تجربهئے پئیما نه‌اِنت. امریکَها وتی جندئے هاسێن نبشتگێن سررهبند هست و اشیئے تپسیرا سرکارانی هکّ و هکوکانی هکدیوانَ کننت. کانادائے پدرال سیستم یک ڈئولے برتانیهئے دومی امپراتوریئے کوهنێن نۆک آباد کاری تهرئے واساچگ اِنت که امپراتوری پارلمان و کالونیانی بندۆکێن مجلسانی هاکمیتئے چێرا اَت [7]. نێٹ کانادائے سررهبند که برتانیهئے سیستمئے کاپیے، اشیا پُرواکێن بُنجاهی سرکارے گۆن انچێن اُستانان که اشان مهدودێن هاکمیتے هست جۆڑێنتگ. کانادا پدرالیزمئے دو اسلئے بزان وتواکی و بهر زورگئے پیلئو کنگا ناکام بوتگ. په پدرال سیستمئے گهتر کنگ و گۆن پرانسی زبانێن مردمانی لۆٹان اشیئے همدپ کنگا لهتێن گامگێج زورگ بوتگ بله پمێشکا که هما گل که انگرێزی زبانێن مردمانی ارادهئے چێرا اَنت، اشان بنجاه پسندێن لۆٹ و واهگ هست، اے گامگێجان آسرے نبوتگ. ته گڑا جتایی پسندێن لۆٹ کیبکئے مردمانی تها که کبیکی گل اشانی نُمائنده اِنت ودّان بوت. بله اے جێڑه گۆن کیبکئے مردمانی هۆٹان گیشّێنگ بوت- سال 1995آ کیبکئے مردمان شئور کرت که کانادائے بهرے بماننت. اے رفراندُمئے سمر اے بوت که دوێن راجانی نیاما اێمنێن همزندی و ملکئے یکّۆییئے امێت گێش بئیان بوت. په راجی اڑ و جێڑهانی کمّ کنگ و اێمنێن همزندیئے بُنیاتانی اێر کنگا، پدرال سیستمێئے لۆٹ گێش بئیان اِنت؛ بزان انچێن پدرال سیستمے که راجی برابریئے ردا ببیت. پمێشکا کانادئے سرکارا سۆسائتی زانت و سیاست زانتانی لهتێن ٹۆلی داشتگ که دنیائے تها مئوجودێن پدرال سیستمانی سرا پٹّ و پۆل بکننت و پٹّ و پۆلئے نتیجهان کانادائے مردم، پارلمان و کانادائے سرکارئے کرّا پێش بکننت.

 

3:4 پێراهتگێن پدرالیزم

سۆشلیست ملکانی تها چه پدرال سیستما مولّ و مراد اش ات که گۆن وت‌ارادهیئے هکّئے جارا همدرچ ببیت و گێشتر دێم په اشیا اَت که هما ملک که آیان په روس و کامونیست گلا استراتجیکێن ارزش هست‌اَت دێم په سۆویت یونینا کشّگ و گۆن سۆویت یونینا هۆر کنگ ببنت. په اے مکسدئے دێما برگا روسا وتی پئوجی واک و کوَّت کار بست تانکه هما ایالتانی پدا بجنت که ائولی جهانی جنگا پد و اکتوبرئے آشۆپا رند چه روسا جتا بوتگ‌اَتنت.

کامونیست گلئے سیاسی- تاریکی پروپگندایا اے ملکانی گرگئے بابتا گوَشگَ بوت که اے ملک وت گۆن سۆویت یونینئے تپاکێن جمهورا هۆر ترّتگ‌اَنت؛ هال آنکه آلفرد استپنئے گوَشگا اے کار تاریکئے تها بدلیئے آرگ اَت: آزربایجان، گرجستان و ارمنستان که آزاتێن ملک اَتنت، سهرێن پئوجئے یازدهمی لشکرا آ گپتنت و آزربایجانا پێسریگێن راجدۆستێن مزن وزیر و پئوجئے پێسریگێن کارمستر چه اے یکّۆیی و اتّهادا هپتگے رند پاهۆ دئیگ بوتنت [8].

گۆن سهرێن پئوجئے تاکتا استالینئے هکمئے ردا  بالتیکئے ملکانی گرگ و گۆن سۆویت یونینئے هاکا اشانی هۆر ترّێنگ دێم په انچێن مولّ و مرادے اَت بله په پنلاندئے گرگا استالینئے گامگێج مان زمستان نامێن جنگێا  گۆن مزنێن گهگیریێا دچار کپت و ناکام بوت. سۆویت یونینئے رهبران پدرال سیستم په سررهبندئے پێراهگ و په همے مکسدا که سۆویت یونینئے جمهوریان کامونیستی یکّێن نزامێئے تها بدل بکننت کارمرز کرت- مسکوئے  آسری مولّ و مراد اش اَت که گئیر روسێن مردمان “روسی بالاترێن درجهئے” دۆد و ربێدگا هئوار بکنت. مکسد اش اَت که چه سۆویت یونینئے مردمانی هۆر کنگا تاریکی نۆکێن مُچّیے (a new historical community) اڈّ کنگ ببیت؛ انچێن مُچّیے که مان آییا سجّهێن مردم چه “سجّهێن راجی کئید و بندان” در بیاینت و سجّهێن “کاملێن کامونیستێن انسانانی” تها بدل کنگ ببنت.

بله انگت دهک 70ئے گڈسرا سۆویت یونینئے رهبرانی هئیال بدل بوت: سال 1977آ پدرال سررهبندئے بدلێنگئے پرۆسها راجی جمهوریانی کۆتاه کنگئے بابتا بهس چه مسکوئے پلان و شئوربندیا در کنگ بوت و گوَشتش که اے “ناوهد و هترناکێن” کارے بیت [9]. تنتنا لس مهلوکئے دێما سیمسرانی زورگئے (slinanicq)  بابتا هم هبرَ نبوت.

سۆویت یونینا هم دو مجلس هست‌اَت بله اے مجلسانی نُمائنده چه کامونیست گلئے نێمگا گچێن کنگَ بوتنت و اے مجلسان تهنا سالے یک رندا دیوان برجم دارگَ بوت. اے نُمائندهان نه راجی رئوایی هست‌اَت و نه مردمی رئوایی. چێا که سۆویت یونینئے مردم یا سۆویت یونینا نندۆکێن راجان اے نُمائنده آزات و دمکراتیکێن جاورێئے تها گچێنَ نکرتنت. سۆویت یونینئے سررهبندئے نبیسگ و نزّ آرگئے وڑ و پئیم چش اَت که لهتێن بندان جمهوریان هکّ دئیگَ بوت بله آیۆکێن بندان کامونیست گلئے نپ و سیتّئے سرا پچ گرگَ بوتنت. سررهبندئے هپتاد و دومی بندا هر یک جمهوریێا همے هکّ دئیگ بوتگ‌اَت که هر وهدے آ جمهوری بلۆٹیت و اراده بکنت توانت چه سۆویت یونینئے تپاکێن جمهوریان وتا بگیشّێنیت؛ بله سررهبندئے بند 3آ دمکراتیک تمرکزئے اسلئے بُنیاتا چۆ گیشّێنتگ‌اَت که چێردستێن و جهلێن درجهئے کارگل باید اِنت برزێن کارگلانی پرمانا ببنت. [سۆویت یونینئے تپاکیئے  جۆڑشت و نزامئے اسول بند 3، آ دگه بندانی سرا، بند 72ئے سرا هم [10]. اسلا بند 72 زاهری چیدگے اَت تانکه چۆ پێش بداریت که جمهوری آزاتێن سرکار اَنت]. (Bruchis 1998-123)

مسکو و راجی دمگانی رابتها گێشتر کالونی پدرالئے [11] رابتهے گوَشتَ کنێن [12]. (Smith-G 1991). په همے مکسدا که روسی دۆد و ربێدگا گئیر روسێن راجمان گێشتر گر و دار کنگ و هئوار کنگ ببنت، روس مردمش دلبڈّیَ داتنت که اے جمهوریان برئونت و نندۆک ببنت. اے مردمانی هاسێن چیزّ همش اَت که اشان انچێن هبّے نه‌اَت که نۆکێن جاگهئے زبانا در ببرنت. پمێشکا که رهوتی زبانئے هسابا و پێشهی کارانی زبانئے هسابا هبر کنگ و نبیسگا روسی زبانئے کار بندگ په سۆویت یونینئے سجّهێن نندۆکان زۆرانسری اَت، روس لڈّکاران چه آ دگه مردمان گێشترێن نپَ رست و گهترێن کار و کسب وتیگَ کرتنت. همے مزیت سئوبَ بوت که آ دگه جمهوریانی وانندهێن مردمانی تها بێرۆزگاری باز ببیت. هندی اگدهدار و گلی رهبرانی گر و دار و هندی مردمانی دارگ یا چه کارا در کنگ بُنجاها گلی رهبرانی اهتیارا اَت. اێوکا هما مردمان وتی کارئے سرا منتنت که گۆن بنجاها وپادار اَتنت؛ اهمێن پُستان گئیر هندی مردم کارا دارگَ بوتنت و اے گێشتر چه روس مردمانی تها گچێن کنگَ بوتنت.

چپّی ٹۆلگئے گل که پارس راجی-دمکراتیکێن گل اَنت، اشانی پدرال نمونه سۆویت یونینئے پدرال اَت که اسلا سجّهێن اهتیاری کامونیست گل و آییئے رهبرانَ داتنت. ته گڑا پدرال سیستمئے اے تهرا نه تهنا بالادستێن راجئے مستری کمَّ نکرت، اے مستریارا بیرگێن مستریئے تها بدلَ کرت. پێراهتگێن پدرالیزمئے ناکام بئیگ سئوب بوت که اێرانی لهتێن چپّی ٹۆلگئے گلان که وتی شئوربندی آییئے ردا کرتگ‌اَت و بُنرهبند آییئے ردا نزّ آورتگ‌اَت، گۆن هما هۆربندا هئوار ببنت که پدراتیو سیستمئے هلاپ اَتنت؛ چێا که تان اے وهدی اے گلان کامونیست گلئے بُنیاتی اسولانی سرا بزان دمکراتیکێن بُنجاه پسندیا باور هست و اشانی آسری مولّ و مراد اش اِنت که مان اێرانا پارس راجئے بالادستیا برجاه بدارنت. اے لۆٹنت راجی و رابتهی رسمیێن زبانئے هسابا پارسی زبانا، زبانی مزیت بدئینت و چه اے راها پارس راجئے بالادستیا برجاه بدارنت. آ لۆٹنت چه اے راها کاری، گزرانکی و ربێدگی مزیتان په وتی راجا برجاه بدارنت. اے پێش آیگ پدّرَ کنت که نام گپتگێن گل اسلا پارس راجی دمکراتیکێن گل اَنت و اشان گۆن اێرانئے آ دگه راجانی همے هکّا که راجمستریا سر بئیگ اِنت هُبّے نێست.

اشانی شئوربندیا اێرانئے نندۆکێن آ دگه راجانی لهتێن هکّانی منّگ اێوکا په پێش دارگا اِنت و دێم په اشیا اِنت که گۆن جهانی چپّی ٹۆلگ و آییئے پێراهتگێن مئوادان که اێوکا دل و پگرانی تها زندگ اَتنت وتا همدرچ بکننت. و هما پئیما که سۆویت یونینئے نزاما اے مئوادان هچبر مۆه نرست که املئے مئیدانا اجرا ببنت، اشانی املی پێش آیگ هم بوتَ نکنت.

 

5:3 بلجیک

بلجیک که آییئے دارُلهکومت یورُپی اتهادیهئے بُنجاه هم هست، دهک 90 ایسّاییا پێسر اشیا بُنجاه پسندێن سرکارے و چُنت ربێدگی سۆسائتیے هست‌اَت. اے ملکا مئوجودێن دۆد و ربێدگی دگریان پرانسی زبانێن والۆن و جرمن زبان و هۆلاندی زبانێن فلمانانی تها در گێتکَ کنێن.  آ دگه چنت راجی ملکانی پئیما، مان بلجیکا بالادستێن راجئے سرهئیالانی ادّیا اش اَت که زبانئے بُنیاتا راجی دگری گار بوتگ‌اَنت و باید اِنت په گزرانکی اڑ و جنجالانی گیشّێنگا کۆشست کنگ ببیت. اشانی ادّیا اِش اَت که اے پئیمێن اڑ و جنجال کمتر گۆن زبانی هکّان بندۆک اَنت. بله انگت دهک 1990آ فلمانانی وتواکیئے لۆٹ ودّان بوت.

اے پرۆسه چه لهتێن فلمان سرهئیالانی نێمگا که لۆٹتش رسمی اموران ماتی زبان کار بندگ ببیت بنگێج بوت. رندترا اے لۆٹ و واهگ یک مزنێن زرمبشتێئے تها بدل بوت که اشیئے مولّ و مراد اش اَت که هۆلاندی زبانێن فلمانانی زبانی هکّ پیلئو ببیت و چه اشیا ملکئے زرباری نێمگا راجدۆستی پدگرد زاهر بوتنت. اے هکّانی لۆٹگئے آسر بلجیکا راجی جنگ و جێڑه اَت. چه لهتێن گپّ و ترانا رند په ملکئے یکّۆییئے برجاه دارگا چۆ منّگ بوت که بلجیکئے ملک جتاێن زبانی بهرانی تها بدل کنگ ببیت و ملکئے اداری سیستم همے بنیاتا رد و بند دئیگ ببیت. بازێن جێڑهان و رند، دو سالیگێن رفرمی پرۆسهێا مئیی 1993آ یورپئے بیستمی کرنئے ملکانی تها یکّۆیی پسند و بنجاه پسندێن ملکێا جار جت که نون من پدرالێن سرکارے آن [13].

اے رفرمئے بنیاتا: پدرال سرکارا مالی، دێمپانی، ڈنّی سیاست و سۆشل اێمنیئے سلاهیت گۆن اَنت و آ دگه سلاهیت و اهتیار هما راجی هکومتان گۆن اَنت که زبانئے اسلئے ردا اڈّ کنگ بوتگ‌اَنت. بلجیکا چار زبانی یونیت اڈّ کنگ بوتگ. آ اِش اَنت: والۆنئے زبانی دمگ، فلمانئے زبانی دمگ، بروکسلئے دو زبانی دمگ و جرمنئے زبانی دمگ. سنائے مجلس هم چه زبانی دمگانی برابرێن جهگیر و نُمائندهان اڈّ کنگ بوتگ.

سویزرلاندئے پئیما بلجیکا هم رهوتی زبانے گچێن نکرتگ؛ چێا که انچێن کارێئے مانا اش اَت که پرانسی یا هۆلاندی زبانێن مردمان هاسێن مزیت و بستارے دئیگَ بوت و مان بلجیکا اے گۆن راجی برابریئے روها سازگار نه‌اَت.

پدرال دمکراسیئے جۆڑشتا بلجیکئے گلانی سرا هم اسر کرتگ: ایسّایی دمکرات گل، سۆشلیست گل و لیبرال گل هم په تهر تهرێن ٹۆلیانی جهگیریا جتاێن بهرانی تها بدل بوتنت. اے گلانی کرّا، دگه راجی گل هم هست که په گێشترێن راجی هکّ و اۆبالانی پیلئو بئیگا دهک 50 و دهک 60ئے نیاما اڈّ کنگ بوتگ‌اَتنت. اے گلان مردمانی سرا هم اسر هست.

 

3:6 اسپانیا

پرانکۆئے زۆراکێن سرکارئے لۆٹ اش اَت که اسپانیایا زبان و کاتولیک مهزبئے بنیاتا همدرۆشمێن سۆسائتیے بجۆڑێنیت. په اے شۆونیستی سیاست و شۆنداتئے دێما برگا گئیر کاستیلی [14] راجانی زبان مکن اَت. اے راجانی بندۆکێن مردم زلم، آزار و ازیت و هکومتی رندکپیانی آماچ اَتنت. مُنتسرات گۆلبرنۆئے (Montserratt Gulbernau) گوَشگا بلکێن پرانکۆئے هترناکترێن میراس راجی کمترێنیانی جێڑهئے گێشتر کنگ اَت و اشانی ترندێن سرکٹّیا بنجاه پسندێن رجیمئے چهرگ رڈّ کرتگ‌اَت. جنگئے  باجبر و پرۆش وارتگێنانی نیاما کمّ و گێش چلّ سال جێڑه و کێنگا رند په هما چیزّا که چپّی ٹۆلگ و کاتولیک پێژگامێن ٹۆلیان آییارا “راجی سهلَ” گوَشت زۆر دئیگ گێشتر بوت [15] .

چه پرانکۆئے مرکا رند که سال 1975آ بوت، چه جێڑهان یکّے که نۆکێن سرکار گۆن آییا دێم کپت، وتواکیئے لۆٹ هاس کاتالان [16] و باسکئے [17] دمگان اَت. جتا جتاێن وتواکێن دمگ په راجی جێڑهئے گیشّێنگا اڈّ کنگ بوتنت. اے ڈئولا هما زۆراکێن بُنجاه پسندێن سیستم که پرانکۆئے میراس اَت رادیکالێن ڈئولێا بدل بوت.

سررهبند چه کاستیلی ٹۆلیگانی ٹهگا که ائولێن گچێنکاریا رند پێدا بوتگ‌اَتنت سرجم بوت و اے کارا ستم آماچێن راجانی رهبر و نُمائنده په بهر زورگا مۆه دئیگ نبوتنت. اسپانیائے چپّی ٹۆلگئے راجدربرانی نیاما واکدۆستی و په نۆکێن سررهبندئے تسویبا پرانکۆئے دۆزواهانی همایتئے زلورت، اے سئوب بوتگ‌اَنت که اسپانیا انچێن پدرال ملکێئے تها بدل مبیت که اۆدا راج برابر ببنت. بله انگت وهدے پدرالیزمئے هبرَ بیت گڑا اسپانیائے نام ائولی ملکێئے هسابا گرگَ بیت که چه یکّۆیی پسندێن رهبندێا پدرال سیستمئے تها بدل کنگ بوتگ. نۆکێن سررهبندئے مولّ و مراد فردی برابریئے برجاه کنگ؛ گۆن ملکئے یکّۆییئے برجاه دارگ و اسپانیائے سرزمینانی تپاکیا اسپانیائے سجّهێن راج و سرزمینانی منّگ و اشانی وتواکیئے هکّئے مانزمانی اِنت. سررهبندئے منّگا رند کاتالان، باسک و کالیس که اسپانیائے دومی جمهوریئے وهدا وتواک اَتنت، زوت پدا وتواک بوتنت.

په آ دگه یونیتانی وتواکیا پنچ سالیگێن پرۆسهے گیشّێنگ بوت. نۆکێن وتواکێن یونیت چه کاستیلی زبانێن سرزمینانی بهر کنگا اڈّ کنگ بوتنت- کاستیلی اسپانیایا بالادستێن راج اِنت. پدرالیزمئے کارزانت و اسپانیائے گئیر کاستیلی راجانی راجدۆست نۆکێن اے وتواکێن یونیتان که سرزمینئے ردا اڈّ کنگ بوتگ‌اَنت و جتاێن دۆد و ربێدگی پجّارئے ردا اڈّ کنگ نبوتگ‌اَنت، وتگڑێن سرزمینَ زاننت و اشانی هئیالا چه اے وتگڑێن سرزمینانی جۆڑێنگا بُنجاهی سرکارئے مولّ و مراد همے بوتگ که بالادستێن راجئے هاکمیا برجاه بداریت. اسپانیائے سررهبند  اے وتگڑێن یونیت و وتواکێن یونیتانی نیاما که راجی پجّارئے سئوبا و مشترکێن زبان، دۆد و ربێدگ و دپترئے بنیاتا اڈّ کنگ بوتگ‌اَنت هچّ پئیمێن پرک و درکے نکنت و وتواکێن هکومتان هندی هۆربندانی هسابا مانا کنت. اشان لهتێنا چه بُنجاهی سرکارئے نێمگا لهتێن زمّه گۆن اَنت. بُنجاهی سرکارا آ دگه سلاهیت و اهتیارانی کرّا دێمپانی، کزایی، ڈنّی سیاست و مزنێن گزرانکی سیاستانی [18]. انهساری اهتیار و سلاهیت گۆن انت. چێرئے آیۆکێن دلیلانی ردا اسپانیائے وتواکی سیستم و رهبندا  نتوانتگ راجانی نیاما راجی برابریا گۆن پدرالیزمئے دو اسل بزان وتواکی و بهر زورگئے اسلانی پیلئو کنگا پوره بکنت:

1. سررهبندئے بند 155ئے ردا، سنائے مجلسا دومی درجهئے [19] واک هست و اشیا په کانون ساچی و بێبێسهیئے هۆٹئے (رأی عدم اعتماد) دئیگا هچّ پئیمێن واک و اهتیارے نێست [20]. سنائے باسک برابرێن کساسێا چه کامونیتی و وتواکێن سرزمینانی تها گچێن کنگَ نبنت. سررهبندا وتواکێن سرزمینان هچّ پئیمێن سلاهیت و اهتیارے دئیگ نبوتگ که سررهبندئے بدلێنگا اشان اسرے ببیت. اسپانیائے سررهبندا شرّێن چیزّ اش اِنت که اگن بُنجاهی سرکار بلۆٹیت ایالتانی تۆکی اموران دزمانگێجی بکنت گڑا آییا پدرال مجلسئے هۆٹانی دو بهر پکار اِنت. اگن بنجاهی سرکار بلۆٹیت وتواکێن ایالتانی تۆکی اموران دزمانگێجی بکنت گڑا آییا پدرال کانون ساچیئے مجلسئے باسکانی دو بهر پکار اِنت. بله هندُستانا بُنجاهی سرکار انچێن کارێئے کنگا وتسرا املَ کنت.
2. بُنجاهی سرکار که آییا سلاهیت گۆن اَنت و گزرانکی کانون و سُنگئے مُچّ کنگئے کانونانَ گیشّێنی، اشیا په سیاسی وتواکیا هدّ گیشّێنتگ.
3. چه کاستیلی زبانێن سرزمینان وتواک بله وتگڑێن یونیتانی اڈّ کنگئے سیاست سئوب بوتگ که اسپانیائے آ دگه راجانی مزنێن راجی و رادیکالێن گلانی تها پدگشت پێدا ببنت. اشانی نزّا اے سیاست دگه یک دلیلے پێشَ داریت که بالادستێن راجا انچێن واک و توانے نێست که راجی برابریئے بنیاتا سیستمے اڈّ بکنت. اشانی هئیالا اے دێم په گئیر کاستیلی راجانی هئوار ترّێنگئے سیاستئے پاداریا اِنت و اے رندا چه وتواکی یا پدرالیزمئے تهرئے کاربندگا مان بانداتا ائمالَ بیت- رادیکالێن گل گێشتر دێم په جتایی پسندێن سیاستانی زورگا رهشۆنَ بنت.

 

په راجی برابریئے برجاه کنگ و چه راجا شرّێن ماناێئے پێش کنگا اسپانیائے وتواکی سیاستئے ناکامی سئوب بوتگ که راجی برابری و راجی وت‌ارادهیئے لۆٹ تان اے وهدی برجاه بماننت.

اسپانیائے سیاسی دیسکُرسان تان اے وهدی راجئے لبزئے سرا تفاهمے جۆڑ نبوتگ. زلم‌آماچێن راجانی راجی سیاستمدار بالادستێن راجئے سیاستمدارانی کۆشستانی دێما که لۆٹنت چه اسپانیائے مردمان یکدرۆشمێن تسویرے پێش بدارنت و په اے هاترا «راجئے» لبزا کارَ بندنت و گۆن اشیا وتی مردمان وسپَ کننت «اسپانیائے راجئے» گالبندا کارَ نبندنت و اشیئے جاگها «اسپانیائے سرکارا» کارَ بندنت- اشان اے دلیلا کارنت که «اسپانیائے راج» مئوجودێن چیزّے نه‌اِنت [21] .

بلّ ترے اسپانیائے سررهبندئے تها تزاد هست و اسپانیائے درستێن راجانی نپ و سیتانی پوره بئیگا کمّی گندگَ بیت بله اگن آییئے وتواکی سیستما که چه سرزۆر و بُنجاه پسندێن رجیمێا دمُکراتیک و پدرالێن سیستمێئے تها بدل بوتگ گۆن سۆشلیست رجیمانی ناکامێن تجربهان که بُنجاه پسند و سرزۆرێن هکومت استبدادی و پدرال سیستمئے تها بدل بوتگ‌اَنت دێم په دێم بکنێن گندێن که کارزانتانی گێشترێنی اشیا سۆبێنَ زاننت: بل ترے سررهبندئے نزّ آرۆکانی مکسد اے بوتگ که پدرال سیستمێئے تها وتواکێن یونیتانی راجمستریئے دێم دارگ ببیت بله هما یونیت که آیان راجی پجّار و راجی گل هست دائما آیانی کۆشست همے بوتگ که گێشترێن اهتیار و سلاهیتانی واهند ببنت و اسپانیائے دمُکراتیکێن سۆسائتیا کمّ و گێش سۆبێن بوتگ‌اَنت.

وتواکێن هکومت گۆن نسبیێن کامیابیے لهتێن امورانی تها سرکارئے هسابا املَ کننت. کاتالان و باسکا اشان وانگ و زانگ، بهداشت، دۆد و ربێدگ، لۆگ و جاگه، ترانسپرت و کشت و کشارئے تها لهتێن سلاهیت رستگ. سۆل تارا (Sole Tara) گوَشیت که اے اهتمال هست که کامونیتیانی وتواکێن رهبند گۆن وتی درستێن پتانسیلانی کاربندگا بانداتا اسپانیایا پدرالێن ملکے بکنت [22] بله اے هما وهدا بوتَ کنت که سررهبندئے هشتمی مادّه بدل کنگ ببیت و سنایا مۆکلّ دئیگ ببیت که پُرواکێن مجلسێئے هسابا امل بکنت و اشیئے تها چه سجّهێن هند و دمگان برابرێن نمائنده ببیت و وتواکێن یونیتان مۆکلّ ببیت که سُنگ (مالیات) مُچّ کرت بکننت [23].

اسپانیایا دمُکراتیکێن سیستمے زرتگ و کامونیتی و سرزمینانا وتواکێن رهبندے داتگی. اے سئوب بوتگ که رۆبرکتی لیبرال- دمُکراتیکێن ملکانی سنّتا اسپانیا گۆن کنگ ببیت و په اسپانیائے گزرانکی دێمرئویا مناسبێن پڑے جۆڑ ببیت. مرۆچان اسپانیا یکّ ملکے که اشیئے مولّ و مراد اش اِنت که مُزمنێن پدمنتگیان که آییا چه پدمان‌پدێن انکلاب و سرزۆرێن رجیمان میراس رستگ جبران بکنت و لۆٹیت که وتی همساهگێن ملکانی کساسا وتی گزرانکی ستها بُرز ببارت.

لندن گۆن اسکاتلاندئے رفراندُما یک وڑے پێش آتک و مادرید گۆن کاتالۆنیائے رفراندُما دگه وڑے. اے پێشَ داریت که دمُکراتیک و لیبرالێن باورانی برجاه بئیگئے درجها مان دوێن ملکان پرک هست.

 

3:7 پدرالێن ملکان گلی سیستم

3:7:1 هما ملک که پێسرا آیان سۆشل سیستمے بوتگ

پدرالێن ملکان که چه سرکاری جتا جتاێن لایان (لایه ها) جۆڑ بوتگ‌اَنت گلی سیستما سۆبێن بئیگ یا سۆبێن نبئیگئے سرا اهمێن اسرے هست. پدرالێن سیستما سرکارئے هر لائے واک و سلاهیت چه یکدومیا گیشّێنگ بوتگ‌ تانکه گۆن لازمێن آزاتی و گۆن یکدومیا همکاریا وتی زمّه و ڈبّهان پوره بکننت. اے هما وهدا بوتَ کنت که دمُکراسی ببیت و گلانی کسرت که اے تپاوَتانی نمائنده اَنت. بله یک گلی سیستمێا که دمُکراتیکێن سنترالیزم هاکم اِنت سجّهێن اموران و مان هر جاورێا گڈّی شئور و پئیسلها سیاسی هئیتێا اکلّیتێن ٹۆلیَ کنت. انچێن سۆسائتیان رند چه سۆشل ملکانی ناکامێن تجربها پدرالیزمئے بێسۆبی اجبێن چیزّے نه‌اِنت؛ چێا که بالادستێن یک گلی سیستم سیاسی پتانسیلانی دێمرئویئے واکا گارَ کنت؛ هما  که گۆن تهاملا بندۆک اِنت و جتا جتاێن راج و هند و دمگانی نیاما راجی و دۆد و ربێدگی تپاوَتانی سازگاریئے شرت اِنت. دمُکراتیک سنترالیزم چه برزا پرمانَ دنت و اشیئے هاکمانی رئوایی چه راج و مردمانی نێمگا نه‌اِنت، چه انچێن هاسێن آیدیولۆجیێا اِنت که اشان وت جۆڑێنتگ. اشیئے آسر بُنجاه پسندێن استبدادی هاکمیت اِنت و انچێن جاورێا درهاکمتێن راجانی راجمستری تاوانَ گندیت. بلّ ترے انچێن سیستمێا گهترێن سررهبند ببیت و سیستمئے لهتێن مردمان شرّێن نیت ببیت بله دو اسل بزان وتواکی و بهرزورگ پادمالَ بیت و نێٹ راجی دژمنی گێشَ بیت.

اسلا پدرالیزمئے بازێن کارزانتے گوَشنت سۆویت یونین، یوگسلاوی و چێک‌اسلواکیئے پدرال سیستمئے ناکامیان یکّے اش اَت که یک گلی سیستم و گلی دمُکراتیک سنترالیزمے بالادست اَت که هر وڑێن وتواکیئے هلاپ اَت.

 

3:7:2 امریکا

هما پدرال سیستم که امریکایا په ملکئے اداره کنگا گچێن کنگ بوتگ وڑے نه وڑے گلانی تها هم گندگَ بیت. امریکایا رێپابلیکن و دمُکرات گلا مان ایالاتان هچّ پئیمێن مشترکێن رهبریے چۆ که بُنجاهی کمئیتی، اجرایی هئیَت یا سیاسی هئیَت نێست. دمُکرات گلئے جتا جتاێن کارگلان مان امریکائے پنجاه ایالتا هچ پئیمێن مهرێن پئیوستے گۆن یکدومیا نجۆڑێنتگ. بوتَ کنت که دمُکرات گلئے دو شاه که وتی هئیال و باورانی درشانا آزاتی‌اِش هست دو جتاێن ایالتا دو جتاێن پلان تسویب بکننت و سیاسی گپتمانے مبیتش. ملکی گچێن کاریان چۆ که کانگرس و راجمسترئے (رئیس جمهور) گچێن کنگا په هماهنگیا دوێن گل بزان دمُکرات و رێپابلیکن جتاێن وڑا «گلانی راجی کمئیتیان» که درایالتی جۆڑشتێئے واهند اَنت گچێنَ کننت. اے کمئیتیانی زمّه اِش اِنت که په کانگرسئے کاندیدان کار بکننت و چنت سالے یک برا «لس دیوانئے» راجی کانونشنا په راجمستری پُستئے کاندیدئے گیشّێنگا برجم بدارنت. اے راجی نُمائندهان ایالتانی تها دُمکرات یا رێپابلیکن گلئے تها هچّ پئیمێن اسر آمچیے نێست. اے دوێن مزنێن گلانی کرّا کسترێن گل هم هست‌اَنت که مان ایالات و مزنێن شهران چۆ که نیویُرکا په ایالتی و شهری مکسدان کارَ کننت و ایالتی یا شهری گچێنکاریان هم بهرَ زورنت.

 

3:7:3 سویزرلاند

سویزرلاند چنت ربێدگی سۆسائتیے و آییا جتا جتاێن کانتون هست و وتی گلی و هزبی نزامی اے ردا ٹهێنتگ. مان هر کانتونێا په هر گلێا برزترێن سرشۆن کانتونئے جندا بُنجاهی شئورا اِنت. پدرال گل چۆ که سۆشلیست گل سَنّت اَنت که اشان کانتونانی گل و دمُکرات مسیهی گل و کانتونانی گلانی پدرئیشنے گۆن اِنت. یک پدرئیشنێئے تها هۆرێن گلان زبانی و سرڈگاری تپاوَتانی هاترا جتاێن نام و پلان مان کانتونان هست. آ هر مسلهێئے سرا چه رفراندمئے راها وتی جتا جتاێن مۆکفان زرتَ کننت. اشان آزاتی هست که په وتی سیاستانی تبلیگ و دێمبریا چه پدرئیشنا جتا امل بکننت. اے راجی گلانی کرّا دگه لهتێن گل هست که اشانی کار و امل یک کانتونێئے تها و آییئے هندی مشکلانی هدّ و ابێلا مهدود اَنت. اے گل هم په وتی لهتێن لۆٹانی پێش کنگ و پیلئو بئیگا هدارکی سَنّت جۆڑَ کننت. گلانی بازیا نه تهنا سویزرلاندئے تها بێسباتی اڈّ نکرتگ یک فاکتورێئے هسابا اشیا چنت ربێدگی سۆسائتیا شرّێن اسر بوتگ.

 

3:7:4 هندستان

هندستانئے پدرال دمُکراسیا نهروئے (1947 تان1964آ) مزن وزیریئے وهدا سیاسی  استهکام و شائستهێن کردے هست‌اَت. نهروئے وهدا چار ویژگیا بزان دمُکراسی، سۆشلزم، سکولاریزم و پدرالیزم هندستانئے متهارپێن تسویر اَت بله گوستگێن دهکان اے تسویرئے تها بدلی آتکگ. بل ترے نهرو دمُکراتێن رهبرے اَت بله آییئے گزرانکی لێکها چه سۆویت‌یونینئے گزرانکی – سۆشل سیاست و شۆنداتان رنگ زرتگ‌اَت. آییئے مزن وزیریئے دئورانا گزرانکی سیاست و شۆندات چش اَت که سرکاری سئیکتر ملکئے آ دگه رکنانی سرا بالادست اَت. شروهاتا اے سرکار مهورێن گزرانکی سیاستئے اجرا سئوب بوت که گزرانک دێمرئوی بکنت بله اے سرکاری کاپیتالیزما هندستانئے تها که مزنێن ملکے و اشیا بازێن انسانی و ابرمی (طبیعی) گواجن (منابع) هست چه هدّا گێش دێمرئوی کرت. مدّتێا رند اشیئے دێمرئویئے رپتار کُنٹ بوت و هندستان گۆن گزرانکی گپچالا دچار کپت. انچێن گزرانکی گپچالێا بروکرات و سیاسی کارکنان گێشتر زرّئے مچّ کنگ دۆستَ بوت و اشان ملکئے اڑ و جنجالانی گیشّێنگئے شئوک نه‌اَت.

گزرانکی و سیاسی گپچالانی پدا اندیرا گاندیئے سرۆکیا کانگرس گلئے مهبوبیت و اسر مردمانی تها کم بئیگا لگّت.

1969آ چه بهر بئیگا پد گلئے هۆربست نزۆر بوت، بانک گاندیئے آمرانهێن لێکه و املا اے جێڑهئے گێش کنگا کمکّ کرت.

پاول براسا (Paul Brass) که نهرو و ایندیرائے پسّئوئے رئوشان گۆن هندستانئے ایالتان دێم په دێم کرتگ و چارتگ گوَشیت: «هر وهد ایندیرایا بلۆٹتێن بُنجاه و ایالتئے رئوابتانی تها دزمانگێجی بکنت منپیێن هسابا املیَ کرت و ایالتانی تها گلی رهبرانی اهتیار و کدرتئے سرا آییئے اسرآماچی اَت؛ بله نهرو انچێن جاوران که جێڑه شکسی اَتنت پدا کنزت و گلئے هندی رهبران مۆکلَّ داتی که گۆن اهساسات و ایالتی نپ و سیتانی چارگا پئیسله بکننت.» [24]

سررهبندا پدرال مزن وزیر سلاهیت داتگ‌اَت که په هر ایالتا اجرایی رئییس بگیشّێنیت و ایندیرایا پرواهَ نکرت که چه اے سلاهیتا ناجاهێن پائدگ بزوریت؛ هما مردمان چه کارا بکشّیت که گۆن آییا وتی وپاداری‌اِش پێشَ نداشت یا که وتی وپادارێن مردمان اے اُهدهان بدنت. اے سئوب بوت که دهک 70ئے نیامی سالان جاور مان هندستانا هراب ببنت. آ مجبور بوت که اێلان بکنت که جاور ملکئے تها گئیر آدی ‌اِنت و اشیا 18 ماه لگّت.

رند چه اشیا که گئیر آدی جاور هلاس کنگ بوت و کانگرسئے گچێنکاری برجم دارگ بوت کانگرس گلئے سیاسی واک بُنجاها و لهتێن ایالتان چه آییا گرگ بوت و اے چه هدّا گێشێن بُنجاه پسندیئے شکست اَت. گلی رهبر که ایالتانی تها در کنگ بوتگ‌اَتنت آ دگه ملکی یا ایالتی گلان هۆر ترّتنت. نێٹ اے سئوب بوت که با کسرت ترێن چنت گلی سیستمے هاس ایالتانی تها جۆڑ ببیت.

هندستانا دمگی لێکهئے سیاست یکّێن وهدا دو نێمگا رئوگا اِنت. یک انچێن ملکێئے تها که اۆدا بُنجاه پسندێن رمب و ٹۆلی باز پرواک اَنت گێشترێن وهدان اے سیاستئے زهور اتمینانئے دریگئے هسابا کارَ کنت. اے اتمینانئے دریگئے تها دگه اتمینانئے دریگ هم هست‌اَنت. سجّهێن دمگی زرمبشت یکّ و تپاک نه‌‌اَنت، آ په یک راجی رمبێئے، سۆشل کاست یا تبکهی رمبێئے هکّ و هکوکان کارَ کننت که اشانی هکّ و هکوک چه بُنجاهی هکومتئے نێمگا پادمال بئیگا اِنت [25]. هندستانا گێشترێن راجی زرمبشت که بُنجاهی هکومتئے هلاپ اَنت په اشیا جهدَ کننت که چه سیاسی و گزرانکی واکا اشان گێشترێن بهرے برسیت و گێشترێن وهدان دوێن نێمگانی جێڑه چه اهد و پئیمانانی راها سندگَ بنت[26].

هندستانا هما گزرانکی رفرم که چه دهک 90ئے شروهاتا و هاس ناراسما رائوئے  مزن وزیریئے دئورانا بُنگێج بوتنت سئوب بوتنت که آزاتێن بازارئے گزرانک دێما برئوت و میدل کلاس تبکهئے مردم گێش ببنت. اے تبکهارا ایالتی گل و سیاسی بازواهیئے دێمرئویئے سرا مان هندستانا مسبتێن اسر بوتگ. بله آ دگه ایالتی گلانی کرّا «هندستان اُستمانئے گلا (BJP)» که هندو نشنالیستێن گلے هم دێمرئوی کرتگ. اشیئے یکدرۆشمی و دینی تانسرپسندیئے سیاسی گپتمان هندستانئے دمکراسی و پدرالیزما تاوانَ دنت. گوَستگێن دهکان راجی کانگرس گلئے اسر آماچی کمّ بوتگ و دهلیا سرکار برے هندستان اُستمانئے گلئے دستا بیت و برے راجی کانگرسئے دستا بیت.

 

3:7:5

کانادائے گلی سیستم و پارلمانی رهبند انگلستانئے سیاسی رئوشئے اسرئے چێرا رد و بند دئیگ بوتگ. کانادایا هم انگلستانئے پئیما دو راجی گل هست بله پمێشکا که کانادا سکّ مزن اِنت و اشیئے استانان وتواکی هست گئیر بنُجاهی سیستم هم چه آییئے هاسیتان یکّے. کانادایا دوێن راجی گلان راجی هۆربند هست و هر یکّێا ده استانی هۆربند هست بله گلئے باسکانی سرا اِنت که هم ملکی ستها و هم استانی سَهتا هۆٹانی گرگئے وهدا پدرال پارلمانا یا که استانانی مجلسان هزبی انزباتئے رندگیریا بکننت. انچێن وهدان که استانی نپان گۆن گلئے کلّی سیاستا تزاد بوتگ اے هزبی انزبات سئوب بوتگ که اے گلانی نیاما ناتپاکی جۆڑ ببیت و گلئے باسک بهر ببنت و دگه گل چه آ گلان بنزه بگرنت.

کانادایا استانی و دمگی گل ردۆم گرگا اَنت و دێمرئوی کنگا اَنت. اے گێشتر کیبکئے استانا که پرانسی زبانێن استانے گندگَ بیت. کیبکا دو گل بزان کیبکیانی راجی اتّهادیه و کیبکیانی گل جۆڑ بوتگ‌اَنت. هالانکه کانادائے زرباری همساهگێن ملکا کانگرسئے املئے آزاتی سئوب بوتگ که ایالتی کسترێن گل مسترێن گلان هئوار ببنت. مینه سۆتایا (Minnesota) دهکان پوریاتگر گلا (Minnesota Farmer Labor) که سال 1940-1930آ آییا مان اے ایالتا سیاسی واک گۆن اَت دمکرات گلا هئوار بوت.

چۆ که گندگَ بیت سویزرلاندئے گلی سیستمئے رنگێن رئوشے سجّهێن چنت ربێدگی ملکان ردۆم گرگا اِنت. الّما پدرالیزمئے اے شکلا گۆن گلی کسرتا و جتا جتاێن راجانی نمائندگیا مان سیاسی جۆڑشتێا پاداری آرۆکێن اسرے بیت.

 

3:8 آسرال

اگن پدرالیزمئے توان یا ناکامیان آییئے دو ویژگیئے پوره کنگئے سرا بزان وتواکی و بهر زورگئے سرا بچارێن گڑا بوتَ کنت اشیا تفزیلی هسابا تاریپے دات بکنێن بزان شرّ، هراب، بد ڈئول. «شرّێن پدرالیزم» سویزرلاندئے نمونه اِنت هما که گۆن راجی برابریئے پیلئو کنگا درستێن راجی دژمنی و جێڑهی جهلترێن ستها آورتگ‌اَنت. «هرابێن پدرالیزم» هما پدرال رئوش اَنت که اۆدا بُنجاهی وهدت پسندێن سرکاران سیاسی واک گۆن اِنت و نلۆٹنت واک و کدرت و هاکمیتا الکاپێن وڑێا که راجانی راجمستری پوره کنگ ببیت بدئینت. اے گۆن گزرانکئے کنٹرۆل و راجی یونیتانی تها دزمانگێجیا سۆسائتیئے تها دژمنی و جێڑه اڈَّ کننت چۆ که کانادا و هندستانئے نمونه اَنت.

«بدڈئولێن پدرالیزم» هما پدرال رئوش اِنت که «انتکالی دئورها» کار بندگَ بیت. اشیئے مکسد تیوریکێن کارمرز کنگ اِنت. اسلیگێن مکسد که املئے مئیدانا سرجمَ بیت راجی هۆر ترّێنگئے سیاستئے دێما برگ اِنت و په بالادستێن راجا گزرانکی، زبانی و دۆد ربێدگی مزیتانی برجاه دارگ اِنت.

اے استبدادی سۆسائتیان راجی دژمنیان گنترێن وڑا ردۆم گپتگ و هر شکلێئے تها راجی یونیتانی نیاما جتایی و ناسازگاریئے سئوبساز انت.

بل ترے پدرال رئوش مان هما ملکان که پێسرا آیان سۆشلیست سیستم هست‌اَت بێسوب بوت بله دمُکراتیک چنت راجی ملکان پدرالئے رئوش زرتگ و پدرال سیستما اشانا انچێن واکے داتگ که آ یا وتی دۆد و ربێدگی جتاییان سازگار بکننت یا متمدنێن وڑێا گۆن اے جتایی و تمایزان پێش بیاینت.

لهتێن چنت راجی ملک چۆ که اێرانا که تان انگتا استبدادی بوٹانی چێرا اداره کنگَ بنت  یا که ترکیها که آییا وهدت پسندێن گئیر لیبرال دمُکراسیے هست دگه راه و درے نێست ابێد چه اشیا که په تپاوتانی سازگار کنگ و اێمنێن همزندیئے برجاه کنگا پدرال سیستما بزورنت. گۆن راجی پرک و درکانی چارگا که اێرانئے راجانی نیاما هست آیۆکێن نبشتانکا پدرال رئوشے گۆن دمُکراتیک پدرال رئوشانی مسبت و منپیێن پهناتانی درنزرداشتا په اێرانا پێشنهادَ بیت.

اے نبشتانک رئوان اِنت

 

 

 

 

[1] Mohit Bhattcharya’ the mind of the founding fathersi ‘’ In Nimral Murkarfi and Balver Arrora eds.

Fedralism in India: origin and development {New Dehli, Vika, 1992}. 81-1002 .

[2] Stuart Corbridge 1995: 101

[3] Lamb. A (1991) Kashmir: a disputed legacy, 184-1999 Hertingfordbury: (Roxfor Book).

[4] Stuart Corbridge 1995:106 .

[5] Sten Widmalm svenska dagbladet 15 August 1997.

[6] British North American Act.

[7] Creighton, D.G. (1957) dommion of Nort (tornto:macitillan).

[8] A. Collin H . Williams 1995: 31

Alfred Stephan 1992: 22

[9] Graham Smith 1995: 161

[10] Dr. Jaffar Boshehry 1376: 24

[11] Fedral Colonialism

[12] 12 Smith G. (1991) the state, ath nationalities question and the union republics.

In G Merridale and C. Word (eds) perestroika. The Historical perspective (London : Edward annold) Pp. 202 – 216

[13] Alexander Morphy 1995: 73

[14] Castille

[15] Montserrat G uibernau 1995: 245

[16] Catalonia

[17] Basque

[18] General economic planning

[19] Revisionary

[20] Alfred Stefan 1999: 28

[21] Montserrat Guibernan 1995 : 247

[22] Montserrat Guibernan 1999 : 250

[23] Brassloff A . 1989 : 44

[24]Brass P. (1999) the politics of India since independence 2 (eds) Cambridge: Cambridge press.

[25] Stuart Cordidge 1995 : 119

[26]Stuart Cordridge 1995 : 118