چرا سوزن‌دوزی بلوچ به عنوان لباس فاخر سال ایران انتخاب شد؟
سوزن‌دوزی بلوچ پس از آنکه سال‌ها قبل مفتخر به دریافت مهر اصالت از سازمان یونسکو شد، امسال به عنوان فاخرترین لباس ملی معرفی و “نشان فاخر ملی ایران” را دریافت کرد.
به گزارش کمپین فعالین بلوچ به نقل از تسنیم، صنایع‌دستی زیادی در بلوچستان وجود دارد که از هزاران سال پیش تاکنون شرایط ساخت و کاربرد خود را حفظ کرده و اکنون نیز جزو فرهنگ و هنر اصیل این استان محسوب می‌شود.
سوزن‌دوزی بلوچ به‌عنوان یکی از رودوزی‌های منحصر به فرد کشور از جمله این هنرهاست، که در نمایشگاه بین‌المللی صنایع‌دستی مردادماه امسال به‌عنوان فاخرترین لباس ملی معرفی شد و “نشان فاخر ملی ایران” را دریافت کرد.
گرچه قدمت سوزن‌دوزی در ایران به سده‌های قبل از میلاد مسیح باز می‌گردد و سوزن‌دوزی بلوچ نیز دارای سابقه تاریخی است، ولی شواهد دقیقی از زمان رواج و سابقه باستانی سوزن‌دوزی بلوچ در دست نیست.
این هنر به‌عنوان نخستین شیوه قدیمی برای تزئین لباس‌های زنانه بوده که مواد اولیه آن نخ و پارچه است و فرآیند دوخت روی آن با سوزن انجام می‌شود.
این مواد اولیه در گذشته به‌صورت طبیعی تولید می‌شده، در واقع زنان بلوچ از الیاف پشم بز، گوسفند یا پنبه، پارچه بافته و از نخ ابریشمی که در بلوچستان تولید می‌شده برای دوخت کارها استفاده می‌کردند.
تا دهه ۵۰ بسیاری از مردم در بلوچستان به پرورش کرم ابریشم مشغول بودند و نخ مورد نیاز برای سوزن‌دوزی خود را تولید می‌کردند، اما اکنون پرورش کرم ابریشم در این منطقه وجود ندارد و معمولاً زنان برای سوزن‌دوزی از نخ کاموای پاکستانی استفاده می‌کنند.
سوزن‌دوزی در اکثر شهرها و روستاهای بلوچستان رونق دارد چرا که چارچوب اصلی لباس‌های محلی زنان در استان را مجموعه سوزن‌دوزی شده با نام “زی و گُپتان” تشکیل می‌دهد.
زی و گپتان شامل شش تکه پارچه سوزن‌دوزی شده است که چهار تیکه دور آستین و پاچه‌های شلوار و دو تیکه جلوی پیراهن را در بر می‌گیرد.
زنان بلوچ سوزن‌دوزی‌ها را بدون استفاده از طرح و نقشه قبلی تهیه کرده و در تمام مراحل دوخت از خلاقیت ذهن خود که دربرگیرنده نمادهای هندسی و حاوی تخیل و واقعیت‌های دنیای پیرامونی مردم منطقه است، استفاده می‌کنند.
این هنر در بین تمام زنان و حتی کودکان این قوم رواج دارد، چرا که هر دختر بلوچ از سنین کودکی، علاوه بر آموختن و انجام امور مختلف خانه‌‌داری، موظف به آموختن هنر سوزن‌دوزی است، زیرا دوخت یک مجموعه سوزن‌دوزی شده لباس زنانه(زی و گپتان) جزو سنت‌های قدیمی و آموزه‌های زندگی آنها محسوب می‌شود.
علاوه برای این دوخت یک مجموعه سوزن‌دوزی حدود سه ماه زمان می‌برد و مشقت‌های زیادی به همراه دارد و کودک باید از این به بعد خود مسئولیت تهیه آن را بر عهده بگیرد.
سوزن‌دوزی بلوچ ظرفیتی اقتصادی نیز به شمار می‌رود، بطوری که سوزن‌دوزی برای یک لباس محلی به قیمت‌های چند صد هزار تومان و حتی بیش از یک میلیون تومان نیز به فروش می‌رسد.
از مهمترین مراکز تولید سوزن‌دوزی در استان می‌توان به شهرها و روستاهای “اسپکه، سوران، ایرندگان، هریدک، کوپچ، قاسم آباد، گُشت، کله گان، بمپور، اسماعیل آباد و زاهدان” اشاره کرد که دوخت هر منطقه با منطقه دیگر متفاوت است.
اکنون برخلاف گذشته که غالباً از سوزن دوزی برای تزئین لباس‌های زنانه استفاده می‌شد، از این هنر دست برای تزئین کت، مانتو، کیف زنانه، کیف پول، پیراهن، کاپشن، چکمه، کمربند، پارچه، کراوات، جلد عینک، جاکلیدی، قاب عکس، جای دستمال کاغذی، دستمال سفره و شلوار نیز استفاده می‌شود.
“اسلام کاظمیه” در کتاب “جای پای اسکندر” چاپ ۱۳۵۰ که حاصل سفر وی به سیستان و بلوچستان است، درباره سوزن‌دوزی بلوچ نوشته است: “شاهکار زن بلوچ در سر انگشتان رنجیده اوست، وقتی که سوزن به دست می‌گیرد حاصل کارش را در تن پیرهنش باید دید اما حیرتم از این است که زن بلوچ در این صحرای خشک، این همه رنگ و نقش عجیب را از کجا آورده است که به این ظرافت می‌دوزد؟”
وی در ادامه نوشته است: “گل‌دوزی زن بلوچ به تازگی در تهران سخت باب شده است. زنان شیک‌پوش به تقلیدی سر و دست می‌شکنند برای یک پیراهن یا سفره دست‌دوزی که اسمش را گذاشته‌اند “بلوچی‌دوزی” و قیمت گرانی در راه این کار می‌دهند. باسلیقه‌ترین دست‌دوزها ساکن دهکده‌های قاسم آباد، گوپچ و اسپکه هستند. از تهران سفارش پشت سفارش می‌رسد برای درخواست این هنر بومی با رنگ و طرح اعجاب انگیزش.”
اگرچه امروزه نیز کارهای سوزن‌دوزی بلوچ در اکثر شهرهای کشور مشتری‌های خاص دارد و نمونه‌های این هنر در شوهای لباس اروپایی و آمریکایی نیز به چشم می‌خورد، اما تاکنون آنطور که باید معرفی نشده است.
“زهرا ریگی” سوزن‌دوز ۳۵ ساله بلوچ درباره حضور سوزن‌دوزی بلوچ در شوهای لباس خارجی گفته است: تعدادی از مشتری‌هایم در ایتالیا و آمریکا در رشته مد و طراحی تحصیل می‌کنند، آنها تکه‌دوزی‌هایی را که به من سفارش می‌دهند را روی پارچه‌های سنتی ایرانی پیاده می‌کنند و در کشورهای دیگر در شوی لباس به نمایش می‌گذارند.
به گفته کارشناسان محلی، بیمه نبودن هنرمندان سوزن‌دوز بلوچ از مهمترین نقاط ضعف این بخش است، محمدتقی رخشانی از کارشناسان محلی در این باره گفته که از ۲۰ هزار سوزن‌دوز فعال در استان، کمتر از ۵۰۰ نفر آنها بیمه هستند.
امید است که این هنر با قدمت ایرانی از طریق حمایت از جانب متولیان امر، بیشتر در سطح کشور و حتی در عرصه‌های بین‌المللی معرفی شود و هنرمندان فعال در این عرصه مورد حمایت سازمان میراث فرهنگی قرار گیرند تا از حداقل حقوق و بیمه بهره‌مند شوند.
